ΤΑ "400 ΧΤΥΠΗΜΑΤΑ" ΚΑΙ ΟΙ ΧΑΜΕΝΕΣ ΖΩΕΣ

Τα "400 Χτυπήματα" (Les Quatre Cents Coups) γυρίστηκαν το 1959, είναι η πρώτη μεγάλου μήκους ταινία του Francois Truffaut (1932-1984) και, μαζί με το "Με Κομένη την Ανάσα" του Γκοντάρ σημαδεύει την αρχή της περίφημης γαλικής νουβέλ βαγκ, ενός "κινήματος" που ανέτρεψε πολλά από τα κινηματογραφικά στάνταρ και άλλαξε όσο λίγα το σινεμά.
Η ασπρόμαυρη αυτή ταινία παρακολουθεί τη ζωή του μαθητή Αντουάν Ντουανέλ, ενός τυπικά "κακού" παιδιού, που σύντομα θα περάσει από το σκασιαρχείο και την τιμωρία στο σχολείο στην κλοπή και τον εγκλεισμό σε αναμορφωτήριο. Παρακολουθεί τη ζωή του στο σχολείο, την κακή σχέση του με το δάσκαλο, τη φιλική του σχέση με ένα πλούσιο, επίσης "κακό" παιδί (ο Αντουάν είναι φτωχός) και, κυρίως, τη σχέση του με τους γονείς: Μια σκληρή μητέρα που δεν νοιάζεται γι' αυτόν και έναν θετό πατέρα, ο οποίος μάταια προσπαθεί να κερδίσει την αγάπη του παιδιού.
Στο φιλμ το δράμα, ακόμα και η σκληρότητα, εναλλάσσονται με το χιούμορ, η καθημερινή συναισθηματική βία με την τρυφερότητα, οι καλές με τις κακές στιγμές. Βλέπετε, η ζωή, ακόμα και στα πιο δύσκολά της, δεν είναι ποτέ μονομερής. Πάντοτε έχει τις εναλλαγές της. Γι' αυτό, ακόμα και μια κακή σχέση, όπως αυτή των μελών της οικογένειας, έχει τις ευτυχισμένες στιγμές της, όπως η έξοδός τους για σινεμά.
Η τρυφερότητα της ματιάς του Τριφό είναι συγκινητική. Ναι, είναι ένα "κακό παιδί", που βρίσκεται σε συνεχείς μπελάδες, ο σκηνοθέτης όμως δεν κρύβει τη συμπάθεια και την κατανόησή του. Και αντιλαμβάνεται καλά την χαρά και τη ξενοιασιά που μπορεί, για παράδειγμα, να δημιουργήσει μια απαγορευμένη κοπάνα από το καταπιεστικό σχολείο. Δεν είναι όμως μόνο αυτό. Βλέπουμε, όπως είπαμε, τη ζωή ενός παιδιού που δεν θα έπρεπε να είναι παράδειγμα για κανένα. Γιατί ο Τριφό το βλέπει με τόση συγκίνηση και συμπάθεια; Ένας λόγος (φαίνεται από την πρώτη κιόλας σκηνή στην τάξη) είναι ότι ο Ντουανέλ δεν είναι μόνο "κακός" (σε εισαγωγικά φυσικά) και δημιουργός συνεχών προβλημάτων. Είναι και άτυχος. Συχνά καταδικάζεται για κάτι για το οποίο δεν φταίει. Αυτό όμως συμβαίνει μερικές μόνο φορές. Η ουσία βρίσκεται αλλού. Ο ουσιαστικός λόγος της συμπάθειάς για έναν "άσωτο" ξεδιπλώνεται ξεκάθαρα στη λίγο πριν το τέλος εξομολόγησή του: Την διήγηση της ζωής του. Εκεί βλέπουμε κάτι περισσότερο από καθαρά αυτό που νομίζω ότι θέλει να πει ο σκηνοθέτης: Δεν υπάρχουν ακριβώς "κακά παιδιά". Ίσως μόνο κάποιες ιδιαιτερότητες στο χαρακτήρα, όπως ένας υπερβολικός πόθος για ελευθερία. Είναι οι κοινωνικές συνθήκες, ο τρόπος ζωής, που τα δημιουργούν. Στη σκηνή αυτή το πράγμα ξεκαθαρίζεται. Έχουμε όμως υποψιαστεί ήδη τη θέση του σκηνοθέτη: Είναι τόσο ανάγλυφη η καταπιεστικότητα, η πνιγηρότητα τόσο του σχολείου όσο και της οικογένειας που καταγράφεται σ' όλο το φιλμ...
Συγχρόνως μ' όλα αυτά ο Τριφό κάνει συχνές αναφορές στο ίδιο το σινεμά (κοπάνες για ταινίες, οικογενειακή θέαση του φιλμ "Το Παρίσι μας Ανήκει", διαρκής παρουσία κινηματογραφικών αφισών κλπ.), επιβεβαιώνοντας έτσι τη γνωστή του κινηματογραφοφιλία. Θυμίζω επίσης ότι ο κόσμος των παιδιών τον συγκινούσε πάντα, αφού μ' αυτά έχει ασχοληθει και σε άλλη, μεταγενέστερη ταινία του.
Τελειώνοντας θα ήθελα να προειδοποιήσω όσους αρέσκονται σε αποκλειστικά σαφείς καταλήξεις ότι το τέλος παραμένεια ανοιχτό. Τι θα συμβεί μετά; Κάθε υπόθεση των θεατών είναι ευπρόσδεκτη. Άλλωστε η ανατροπή του κλασικού σχήματος "αρχή - μέση - τέλος" ήταν ένα από τα γνωρίσματα της νουβελ βαγκ.
Θα τη χαρακτήριζα κλασική ταινία. Πιστεύω ότι μετά τόσες δεκαετίες η συγκίνηση που προκαλεί και η ευαισθησία της παραμένουν αναλοίωτες. Αυτό δεν χαρακτηρίζει τις μεγάλες ταινίες;

Η ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ Η ΑΠΟΛΑΥΣΗ ΚΑΙΓΟΝΤΑΙ ΣΤΟΥΣ 451 ΒΑΘΜΟΥΣ ΦΑΡΕΝΑΪΤ...

Ο Ray Bradbury είναι από τους συγγραφείς που αγαπώ. Ένα από τα λίγα σχετικά μυθιστορήματά του (έγραψε κυρίως διηγήματα) είναι το "Fahrenheit 451", που είχε κάνει εντύπωση στην εποχή του. Το 1966 ο François Truffaut (1932-1984) αποφασίζει να κάνει το ομώνυμο φιλμ, βασισμένο βέβαια στο βιβλίο. Πρόκειται για τη μοναδική φορά στην καριέρα του που ασχολήθηκε με την επιστημονική φαντασία .
Μην περιμένετε επιστημονική φαντασία με ειδικά εφέ, διαστημόπλοια, εξωγήινους και θεαματικά κυνηγητά. Κάθε άλλο. Βρισκόμαστε σε μια μελλοντική δυστοπική γη, όπου τα βιβλία κάθε είδους είναι απόλυτα απαγορευμένα. Οι "πυροσβέστες" είναι ειδικό σώμα που αποστολή του είναι όχι να σβήνει φωτιές (άλλωστε "τα σπίτια είναι πυρίμαχα", όπως αναφέρεται σαφώς), αλλά να εντοπίζει και να καταστρέφει καίγοντάς τα τα παράνομα βιβλία. Οι 451 βαθμοί Φαρενάιτ άλλωστε είναι η θερμοκρασία στην οποία καίγεται το χαρτί. Όλα κυλούν ομαλά ώσπου κάποιος "πυροσβέστης" αρχίζει να έχει αμφιβολίες για ό,τι κάνει.
Η ταινία θίγει πολλά θέματα (μερικά πλαγίως) τα οποία έχουν μεγάλο ενδιαφέρον. Υπάρχει φυσικά το κυρίαρχο θέμα του φασισμού και της απόλυτης κυριαρχίας ενός καθεστώτος που, με έξυπνο τρόπο, επιτυγχάνεται με την αποκοπή του κόσμου από κάθε είδους γνώση και προβληματισμό. "Τα βιβλία κάνουν τους ανθρώπους δυστυχισμένους, τους συγχίζουν αφού τους βάζουν σε σκέψεις", λέει περίπου ο αρχηγός των "πυροσβεστών" κάπου. Ένα άλλο θέμα που υπάρχει, δίχως ποτέ να αναφέρεται ρητά, είναι ένα είδος ηπιότητας του καθεστώτος. Δεν θα δούμε πουθενά εκτελέσεις, βασανιστήρια, άγρια αστυνομική επιβολή. Όλα μοιάζουν να γίνονται απλώς δια της πειθούς. Δεν τιμωρείς κανέναν, απλώς τον αποβλακώνεις σταδιακά κάνοντάς τον να μη σκέπτεται, να μην αντιδρα, να αποδέχεται την όποια κατάσταση όπως ακριβώς είναι. Οι δολοφονίες δημιουργούν ήρωες, η κτηνώδεις βία δημιουργεί ενστικτώδη αντίδραση. Ένα έξυπνο απολυταρχικό καθεστώς δεν θέλει τίποτα απ' αυτά. Δεν ενδιαφέρεται να τιμωρήσει κάποιον, θέλει απλά να τον κάνει να μην αντιδρά, όπως είπαμε. Κάπου βέβαια αναφέρεται ότι όσοι συλλαμβάνονται "αναμορφώνονται", είναι όμως σαφές ότι η βία δεν είναι διάχυτη και κτηνώδης. Ένα τρίτο σημείο, σχετικό με το προηγούμενο, είναι ένας από τους τρόπους επιβολής: Η τηλεόραση. Η οποία στο φιλμ δείχνει διαρκώς απόλυτα αποβλακωτικά προγράμματα, που βλέπουν μανιωδώς και εθιστικά κυρίως αργόσχολες νοικοκυρές. Σας θυμίζει τίποτα όλο αυτό; Θα τονίσω ότι ο Τριφό είχε αντιληφτεί την ολέθρια επίδρασή της, αλλά και τη δύναμή της για προπαγάνδα (συγκαλυμένη, ποτέ άμεση άρα και βαρετή) ήδη από την εποχή αυτή.
Η ταινία, ενώ σε γενικές γραμμές κυλά μάλλον "ήσυχα", διαθέτει κάποιες πολύ δυνατές σκηνές που μένουν στο θεατή (σε μένα τουλάχιστον): Μια απ' αυτές είναι η σκηνή με την ηλικιωμένης γυναίκας που επιλέγει να πυρποληθεί ανάμεσα στα βιβλία της μυστικής της βιβλιθήκης. Άλλες είναι οι δυνατές σκηνές με τους "ανθρώπους - βιβλία" προς το τέλος. Άλλοι ίσως εντοπίσουν διαφορετικές τέτοιες σκηνές.
Ενώ σε γενικές γραμμές πρόκειται για ένα μάλλον χαμηλότονο φιλμ, το βρίσκω εξαιρετικό. Διαθέτει μια δύναμη να μένει χαραγμένοσ τη μνήμη δίχως να χρησιμοποιεί το στοιχείο του εντυπωσιασμού. Και, extra bonus, θα απολαύσετε τη Τζούλι Κρίστι (που είναι μια cult ηθοποιός για πολλούς) σε διπλό ρόλο : της επαναστάτριας και της αποβλακωμένης συζύγου.
ΥΓ: Ο Τριφό κάποια στιγμή αποκήρυξε την ταινία του. Σέβομαι τη γνώμη του δημιουργού, προσωπικά όμως εξακολουθεί να μου αρέσει.