UMBERTO D. : ΕΝΑ ΑΡΙΣΤΟΥΡΓΗΜΑ!

 

Όταν παλιά διάβαζα ιστορίες κινηματογράφου και έφτανα στον ιταλικό νεορεαλισμό, θυμάμαι ότι πάντοτε το "Umberto D." του Vittorio De Sica (1901-1974) αναφερόταν ως μία από τις καλύτερες ταινίες του πάλαι ποτέ πρωτοπόρου αυτού κινήματος. Δεν είχε τύχει ποτέ να τη δω ως τώρα (πάντα έχουμε κάποιες σημαντικές παραλείψεις στην κινηματογραφική μας παιδεία). Πρόσφατα συμπλήρωσα επιτέλους το μεγάλο αυτό κενό. 

Η ασπρόμαυρη αυτή ταινία γυρίστηκε το 1952. Στην Ελλάδα είχε παιχτεί με τον μελό (και αστείο σήμερα) τίτλο "Ό,τι μου Αρνήθηκαν οι Άνθρωποι" (!). Ένας ηλικιωμένος συνταξιούχος ζει με τον αγαπημένο του σκύλο σε μια πανσιόν στη Ρώμη, ενώ η ιδιοκτήτρια προσπαθεί με κάθε τρόπο να τον διώξει. Όταν τα καταφέρνει, εκείνος περιπλανιέται στους δρόμους με τον σκύλο του πασχίζοντας όπως - όπως να επιβιώσει, αλλά και να διατηρήσει - όσο αυτό είναι δυνατό - την αξιοπρέπειά του.

Το φιλμ είναι συγκλονιστικό και βαθύτατα συγκινητικό. Ως γνήσια νεορεαλιστικό, καταγράφει με δυνατό τρόπο την ανέχεια, τη φτώχεια που επικρατούσε σε μια Ιταλία που πριν 7 μόλις χρόνια είχε βγει από τον καταστροφικό πόλεμο, με πολλούς κατοίκους της όχι στα όρια της φτώχειας, αλλά της ίδιας της επιβίωσης. Ταυτόχρονα περιγράφει με τρόπο αφοπλιστικό το χαρακτήρα του ήσυχου ήρωά του που, παρά το ότι διακυβεύεται η ίδια του η ύπαρξη, προσπαθεί, όπως είπαμε, να περισώσει κάτι από τη χαμένη του αξιοπρέπεια. Διστάζει να ζητιανέψει, διστάζει να αποκαλύψει την πραγματική, τραγική του κατάσταση και, πάνω απ' όλα, αρνείται να εγκαταλείψει το σκύλο του, το μόνο ον που απαλύνει κάπως την απόλυτη μοναξιά του. Έτσι, προσωπικό δράμα και ευρύτερος κοινωνικός περίγυρος συνυπάρχουν με άριστο τρόπο. Σημειώνω επίσης ότι στο πρώτο τουλάχιστον μέρος το δραματικό στοιχείο συνυπάρχει με το χιούμορ - μια παράδοση που συνεχίστηκε στο κλασικό ιταλικό σινεμά ως τη δεκαετία του 70.

Το συνιστώ ανεπιφύλακτα. Και αν προς το τέλος κυλήσει ένα δάκρυ από τα μάτια σας, δεν πειράζει. Να θυμάστε μόνο ότι πρόκειται για αληθινή συγκίνηση και όχι για μελό.

ΥΓ: Είναι η μοναδική εμφάνιση του πρωταγωνιστή Carlo Battisti, που ανακαλύφτηκε από τον De Sica στα 70 του και χρησιμοποιήθηκε επειδή δεν ήθελε έναν επαγγελματία ηθοποιό για λόγους αυθεντικότητας. Ο Battisti ήταν... καθηγητής γλωσσολογίας και συνέχισε να διδάσκει για λίγα χρόνια μετά το φιλμ. 

ΘΑΥΜΑΤΑ ΣΤΙΣ "ΦΑΒΕΛΕΣ" ΤΟΥ ΜΙΛΑΝΟΥ

Ο Vittorio De Sica (1901-1974) είναι γνωστός ένας από τους βασικούς εκπροσώπους του ιταλικού νεορεαλισμού, κυρίως με τον κλασικό "Κλέφτη Ποδηλάτων". Μερικά χρόνια μετά όμως, το 1951, γυρίζει ένα... παραμύθι. Το "Θαύμα στο Μιλάνο" ξεκινά με ένα βρέφος που μια ηλικιωμένη κυρία βρίσκει ανάμεσα στα λάχανά της, το οποίο εξελίσσεται σε κάτι σαν άγιο (κάτι σαν Χριστό για τους φτωχούς, για να είμαστε ακριβέστεροι) και, όταν τα πράγματα σκουραίνουν, αρχίζει να κάνει θαύματα, με την εξ ουρανών βοήθεια της νεκρής πλέον θετής του μητέρας.
Ακούγεται ασυνήθιστο; Είναι. Ο De Sica πάντως σκηνοθετεί το παραμύθι αυτό με αφοπλιστική γλυκύτητα, μπόλικο χιούμορ και αληθινή αγάπη για τους άστεγους και κατατρεγμένους που ζουν σε άθλιες συνθήκες λίγο έξω από το Μιλάνο. Αυτή η γλυκύτητα, η ανάλαφρη, χιουμοριστική, αλλά και συχνά ποιητική αντιμετώπιση σοβαρών κοινωνικών θεμάτων και η ηθελημένη αφέλεια είναι που κερδίζουν τον θεατή και κάνουν την ταινία αγαπητή μέχρι σήμερα. Οι γέροι, οι ανάπηροι, οι ξεπεσμένοι αστοί, όλο αυτό το αμόρφωτο πλήθος ανδρών και γυναικών, αντιμετωπίζονται με συμπάθεια, σαν "αλάτι της γης" κατά το ρητό. Κάθε αντικείμενο που βρίσκουν στα σκουπίδια είναι γι΄αυτούς πολύτιμο, πηγή χαράς. Οι διασκεδάσεις και τα τραγούδια είναι συχνά στην Αυλή αυτή των Θαυμάτων. Και, φυσικά πίσω απ' όλα αυτά κρύβεται και η χριστιανική ηθική του δημιουργού.
Μπορεί να διατυπωθούν αρκετές αντιρρήσεις: Η ζωή των σχεδόν λούμπεν δεν είναι καθόλου, μα καθόλου ειδυλλιακή όπως δείχνεται. Οι άνθρωποι αυτοί, που ζουν σε παράγκες ή χαρτόκουτα, που διαρκώς πεινάνε και κρυώνουν και το απώτατο όνειρό τους είναι ένα ζευγάρι παπούτσια ή μια κουβέρτα, δεν είναι ευτυχισμένοι μέσα στη φτώχεια τους. Διότι ουσιαστικά έτσι ακριβώς δείχνονται. Να διασκεδάζουν, να αγαπιούνται, να είναι ευτυχείς στην αθλιότητά τους. Στην πραγματικότητα η εγκληματικότητα, η πορνεία και ό,τι άλλο φανταστείτε, είναι οι κύριοι κάτοικοι περιοχών σαν αυτές ανά τον κόσμο. Από την άλλη βέβαια, οι πλούσιοι (ιδιοκτήτες γης στη συγκεκριμένη ταινία) παρουσιάζονται ως άκαρδοι, σκληροί, γουρούνια. Είναι χαρακτηριστική (και πανέξυπνη) η σκηνή όπου δείχνονται να διαπραγματεύονται... γαυγίζοντας.
Ο De Sica υιοθετεί έναν τρόπο γραφής με ελάχιστο λόγο. Όλα δείχνονται με στυλιζαρισμένες κινήσεις, συχνά μέσα από γκαγκς, θυμίζοντας έτσι βουβές κωμωδίες. Και ο νεορεαλισμός πού βρίσκεται μέσα σ' όλα αυτά; Έχει εξαφανιστεί εντελώς; Δεν νομίζω. Παρά τα μη ρεαλιστικά συμβάντα, κρύβεται στην επιλογή του γυμνού, καταθλιπτικού τοπίου των προαστίων του Μιλάνου, στην επιλογή της κατάδειξης της φτώχειας και της ανέχειας και την αντιπάθεια απέναντι στους πλούσιους, στην καταγραφή πολλών υπαίθριων χώρων της πόλης.
Τέλος πάντων, αν έχετε πάντοτε όλα τα παραπάνω στο μυαλό και δεν πιστέψετε ούτε στιγμή ότι οι εξαθλιωμένοι περνούν καλά μέσα στην αθλιότητά τους και ότι μόνο ένα εξ ουρανού θαύμα μπορεί να τους σώσει, τότε μπορείτε πραγματικά να απολαύσετε ένα γλυκύτατο, συγκινητικό σε κάποια σημεία φιλμ, που, τόσα χρόνια μετά, παραμένει, νομίζω, εξαιρετικά ευχάριστο.