Η ΑΡΧΗ ΤΟΥ ΦΑΣΙΣΜΟΥ ΩΣ "ΑΥΓΟ ΤΟΥ ΦΙΔΙΟΥ"

Το 1977 ο Ingmar Bergman (1918-2007) γυρίζει "Το αυγό του φιδιού", που συχνά έχει γραφεί ότι είναι η μοναδική του ίσως πολιτική ταινία. Δεν διαφωνώ, πιστεύω όμως ότι είναι κάτι περισσότερο απ' αυτό (ή από μόνο αυτό). Η ταινία είναι σίγουρα αρκετά διαφορετική σε σχέση με την υπόλοιπη φιλμογραφία του Bergman, γι' αυτό ξένισε πολλούς από τους θαυμαστές του, που δεν τη θεωρούν σημαντική. Προσωπικά τη βρίσκω πολύ ενδιαφέρουσα - και κλειστοφοβική βεβαίως.
Διαδραματίζεται στο Βερολίνο της δεκαετίας του 20, όπου η φτώχεια (η ήττα στον Α' Πόλεμο είναι ακόμα νωπή), η εξαθλίωση και ο τερατώδης πληθωρισμός που εξανεμίζει κάθε εισόδημα κυριαρχούν. Ακόμα περισσότερο κυρίαρχος όμως στην πόλη είναι ο φόβος. Βρίσκεται διάχυτος στην ατμόσφαιρα, στις κουβέντες, στις καρδιές των ανθρώπων. Όλοι περιμένουν ότι το κακό θα ξεσπάσει σύντομα. Φήμες μιλούν για κάποιο πραξικόπημα που θα επιχειρήσει ένας γελοίος τύπος ονόματι Χίτλερ, ενώ οι πρώτες αναίτιες επιθέσεις εναντίον εβραίων έχουν αρχίσει. Ο ήρωας είναι ένας αμερικάνος καλλιτέχνης του τσίρκου, εβραίος κι ο ίδιος, που βρίσκεται παγιδευμένος εκεί μετά την αυτοκτονία του αδελφού του - αν και το παγιδευμένος είναι μια όχι τόσο ταιριαστή λέξη, αφού μοιάζει να έλκεται από την παρακμή των πάντων γύρω του, να μη θέλει να αντιδράσει, να κοιτά τα πάντα αποστασιοποιημένος, αμίλητος σχεδόν και ανέκφραστος, κάπως σαν τον "Ξένο" του Καμί. Σιγά - σιγά όμως ο κλοιός αρχίζει να γίνεται όλο και ασφυκτικότερος γύρω του.
Αυτό που βρίσκω εξαιρετικό στην ταινία είναι ότι ο Μπέργκμαν κατορθώνει να δώσει όλο αυτό το κλίμα φόβου και ανησυχίας, που τρυπώνει κυριολεκτικά μέσα από κάθε χαραμάδα, με εκπληκτικό τρόπο. Νοιώθουμε και μεις την κλειστοφοβία του ήρωα, την παράλυση των πάντων πριν το τελικό ξέσπασμα της φρίκης. Ταυτόχρονα - να και το πολιτικό στοιχείο - ο φασισμός που έρχεται παραλληλίζεται με το αυγό του φιδιού: Υπάρχει το τσόφλι και οι διάφορες μεμβράνες που σε εμποδίζουν να δεις καθαρά, πίσω τους όμως το ερπετό που θα εκκολάφτεί διακρίνεται σαφώς. Αυτή ακριβώς την τρομερή στιγμή μας περιγράφει η ταινία.
Το πολύ ασυνήθιστο για Μπέργκμαν είναι ότι το φιλμ αυτό, όσο προχωρά βυθίζεται όλο και περισσότερο σε μια ατμόσφαιρα που είναι πολύ κοντινή σ' αυτή των ταινιών τρόμου, με μια κατάληξη που αγγίζει ακόμα και την επιστημονική φαντασία. Η λογική του μεταγενέστερου "Μπραζίλ" (όχι ότι μοιάζει καθόλου, μη με παρεξηγήσετε) μας έρχεται κάπως στο νου, ενώ όλα συμβαίνουν σαν μέσα σε έναν αργό εφιάλτη. Κι αυτή ακριβώς είναι η καθαρή πολιτική θέση του Μπέργκμαν: Είναι τέτοια η πνιγηρή και ζοφερή ατμόσφαιρα που δημιουργεί, ώστε δεν χρειάζεται να κάνει κάποιο πιο άμεσο, πιο κυριολεκτικό σχόλιο πάνω στον φασισμό.
Σας είπα στην αρχή ότι σε πολλούς δεν αρέσει το φιλμ, που το θεωρούν ξένο σώμα στη δουλειά του - αν και βρίσκουμε και εδώ παράλληλα με τα εξωτερικά, πολιτικά και άλλα γεγονότα, τη σκιαγράφηση της παράξενης ψυχολογίας του ήρωα. Προσωπικά θα διαφωνήσω, βρίσκοντάς το σαν ένα από τα πιο παράδοξα και γοητευτικά του μεγάλου δημιουργού.