ΠΑΡΑΚΜΗ ΚΑΙ ΣΟΥΡΕΑΛΙΣΜΟΣ ΣΤΟ "ΣΑΝΑΤΟΡΙΟ ΤΗΣ ΚΛΕΨΥΔΡΑΣ"

Ο πολωνός σκηνοθέτης Wojcech Has (1925-2000) ανήκει στη μικρή ομάδα των πλέον παράξενων δημιουργών στην ιστρία του κινηματογράφου. Η γοητεία της ατέλειωτης, ελλειπτικής και δίχως σταματημό αφήγησης μπλέκεται στο έργο του με τον σουρεαλισμό και το παράλογο, ενώ οι ονειρικές εικόνες κυριαρχούν. Ίσως το αποκορύφωμα όλων αυτών βρίσκεται στο "Σανατόριο της Κλεψύδρας", μια παντελώς φευγάτη ταινία του 1973.
Μην ψάχνετε για πλοκή ή λογικό ειρμό γεγονότων. Ο ήρωας φτάνει σε έναν ερειπωμένο πύργο στο πουθενά (θα μπορούσε να είναι ο πύργος του Δράκουλα), που περιβάλλεται από έρημο, χιονισμένο τοπίο, αναζητώντας τον πατέρα του. Αρχικά δεν υπάρχει κανείς. Μετά εμφανίζεται ένας γιατρός που θα τον πληροφορήσει κάτι σαν "μπορούμε να γυρίζουμε πίσω στο χρόνο, έτσι οι ασθενείς μας είναι τώρα νεκροί, αλλά κάποια στιγμή ίσως ξαναζωντανέψουν" ή κάτι τέτοιο, δείχνοντάς του το πτώμα (;;;) του πατέρα του. Υπάρχει κάπου και μια νοσοκόμα και στη συνέχεια η ιστορία παύει να είναι ιστορία και γίνεται μια σειρά συνειρμικών σκηνών που πάει μπρος - πισω στο χρόνο και όπου τα παράλογα συμβαντα έχουν τον πρώτο λόγο.
Μην  προσπαθήσετε να αποκωδικοποιήσετε την πλοκή και να φανταστείτε τι ακριβώς γίνεται. Το όλο φιλμ λειτουργεί κάπως σαν την "Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων". Ο ήρωας, π.χ., μπαίνει κάποια στιγμή κάτω από ένα κρεβάτι σε ένα κλειστό δωμάτιο και βρίσκεται ξαφνικά σε μια πλατεία πόλης γεμάτη κόσμο. Τέτοια πράγματα, για να σας δώσω να καταλάβετε. Ένα από τα πλέον καθηλωτικά στοιχεία του φιλμ είναι οι φοβερές, ονειρικές εικόνες του. Παντού κυριαρχεί μια έντονη αίσθηση παρακμής. τα πάντα είναι ερειπωμένα, εγκαταλειμένα, ξερά, αραχνιασμένα. Και, παράλληλα με αυτό το κλίμα απόλυτης παρακμής, υπάρχει και έντονος ερωτισμός. Δείτε το σαν ένα πραγματικά παραισθισιογόνο ταξίδι στο υποσυνέιδητο, στον κόσμο των επιθυμιών και των ονείρων, γνωρίζοντας από την αρχή ότι πρόκειται για μια ταινία που σπάει κάθε κώδικα αφήγησης. Λειτουργεί, όπως ξαναείπαμε, συνειρμικά. Βρισκόμαστε στην καρδιά του σουρεαλισμού. Όπως ο "Ανδαλουσιανός Σκύλος" ή τα φιλμ του Jodorowsky.
Αν μπορείτε να αφεθείτε και να απολαύσετε κάτι τέτοιο, το συνιστώ. Σίγουρα πάντως λίγοι θα το καταφέρουν. Απλώς να θυμάστε: Στο σινεμά των χωρών του πρώην υπαρκτού σοσιαλισμού μπορεί να κυριαρχούσε ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός, αλλά κάθε άλλο παρά μόνον αυτός υπήρχε. Μια μόνο ματιά στο πολωνικό σινεμά της εποχής θα σας πείσει.

ΤΟ "ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟ ΤΗΣ ΣΑΡΑΓΟΣΑ" ΚΑΙ ΟΙ ΛΑΒΥΡΙΝΘΟΙ ΤΗΣ ΑΦΗΓΗΣΗΣ

"Το Χειρόγραφο της Σαραγόσα" του 1965, βασισμένη στο ομώνυμο βιβλίο, είναι μια θρυλική τρίωρη, ασπρόμαυρη πολωνική ταινία του Wojciech Has (1925-2000). Αγαπημένη ταινία ανθρώπων όπως ο μεγάλος Μπουνουέλ, ο Σκορτσέζε, ο Ντέιβιντ Λυντς ή ο Τζέρι Γκαρσία, αποτελεί μέχρι σήμερα μια γοητευτκή σπαζοκεφαλιά, αφού είναι ένα είδος κινηματογραφικού καλειδοσκόπιου.
Στους πολέμους του Ναπολέοντα στην Ισπανία ένας στρατιώτης ανακαλύπτει σ' ένα ερειπωμένο πανδοχείο ένα ογκώδες χειρόγραφο με υπέροχες γκραβούρες και καθώς, παρέα με έναν αντίπαλο στρατιώτη, βυθίζεται στην ανάγνωσή του, μπαίνει σ' ένα μαγικό, πολύπλοκο κόσμο μπερδεμένων και διαπλεκόμενων ιστοριών, συχνά κωμικών και διασκεδαστικών, μερικές από τις οποίες αφορούν τον παπού του.
Θα πω από την αρχή ότι το "Χειρόγραφο" είναι μια ταινία που ή σε ρουφάει και την παρακολουθείς μαγεμένος ή σε κάνει να βαριέσαι και σε απωθεί. Δύσκολα θα υπάρξουν μέσες λύσεις. Η τεράστια διάρκειά της, οι μπερδεμένες αφηγήσεις με τις πάμπολλες, ανολοκλήρωτες ιστορίες, τα υπέροχα αλλά επαναλαμβανόμενα σκηνικά, όλα σε μαγεύουν - σαν τις ιστορίες που αφηγείται - ή σε αποδιώχνουν.
Το κοντινότερο λογοτεχνικό αντίστοιχο του φιλμ που έρχεται κατ' αυθείαν στο μυαλό μου είναι οι "Χίλιες και Μία Νύχτες". Όπως ακριβώς σ΄αυτές, η ταινία αποτελείται από ιστορίες μέσα σε ιστορίες μέσα σε ιστορίες... Αρχίζει η αφήγηση μιας ιστορίας, κάπου όμως σ' ένα σημείο της ένας από τους ήρωές της αρχίζει να αφηγείται μια άλλη, που κι αυτή διακόπτεται πριν ολοκληρωθεί από μια άλλη αφήγηση κ.ο.κ. και το πράγμα εξακολουθεί να τραβάει "για πάντα". Πολλές ιστορίες συνδέονται μεταξύ τους, όχι μόνο λόγω των κοινών πρωταγωνιστών, αλλά και επειδή μερικές αποτελούν αποτέλεσμα ή λύση μιας άλλης, τελικά όμως από ένα σημείο και μετά παύεις να πασχίζεις να ξετυλίξεις το μπερδεμένο κουβάρι τους και απλά αφήνεσαι στη γοητεία της αφήγησης. Γιατί, νομίζω, το καλειδοσκοπικό αυτό "Χειρόγραφο" γι' αυτό μας μιλά: Για τη διαχρονική ηδονή της ίδιας της αφήγησης, του να αφηγείσαι ιστορίες. Αυτό είναι για μένα το ουσιαστικό του νόημα.
Εντυπωσιακά σκηνικά και σουρεαλισμός (ο Has είχε επηρεαστεί απ' αυτόν και καταλαβαίνω γιατί αποτελεί αγαπημένο φιλμ του Bunuel, υπάρχει και οπτική συγγένεια), συνεχές πέρασμα από το φανταστικό στο πραγματικό, από το όνειρο στην πραγματικότητα και αντίστροφα, καταλύει απόλυτα (και συνειδητά) τα όρια φαντασίας και πραγματικότητας, αλήθειας και ψέματος και τελικά δημιουργεί ένα απόλυτα παραισθητικό αποτέλεσμα, σα να έχεις καταναλώσει ουσίες... Διασκεδαστικό και τρομακτικό σε κάποια σημεία, γεμάτο ερωτισμό, νεκροκεφαλές, κρεμασμένους, φαντάσματα και κακά πνεύματα που σε βάζουν σε πειρασμούς, μυστηριώδεις σπηλιές, μονομαχίες, ηθοποιούς που παίζουν διαφορετικούς ρόλους και αποκαλύπτουν αλλεπάλληλα προσωπεία (όπως και η ίδια η ταινία άλλωστε) και άλλα πολλά, είναι το πιο κοντινό κινηματογραφικό αντίστοιχο που μπορώ να φανταστώ σε ένα λαβύρινθο (εδώ μπαίνει ο άλλος θαυμαστής του, ο Lynch). Αν δεν το βαρεθείτε και είστε απ' αυτούς που παρασυρθήκατε, γοητευτήκατε και διασκεδάσατε απ' αυτόν, ξεχάστε τις όποιες ερμηνείες και αφεθείτε στις απίθανες ιστορίες του - που συχνά επιστρέφουν στο ίδιο σημείο απ' όπου ξεκίνησαν και σπάνια ολοκληρώνονται. Αυτό που μετρά είναι η συνολική παραισθητική αίσθηση που αφήνει. Και το ταξίδι στις συχνά αλησμόνητες εικόνες του.