Η "ΑΤΙΘΑΣΗ ΚΑΡΔΙΑ" ΚΑΙ Η ΑΝΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑΣ

Τι ακριβώς είναι η "Ατίθαση Καρδιά" (Wild at Heart) που γύρισε το 1990 ο τρομερός David Lynch; Road movie; Γκαγκστερική ταινία; Σκοτεινό νουάρ; Σουρεαλιστική κωμωδία; Ρομαντικό δράμα; Τίποτα από αυτά και όλα αυτά μαζί. Και κάτι παραπάνω. Το παραπάνω βέβαια είναι η άμεσα αναγνωρίσιμη σουρεαλιστική, παρανοϊκή ίσως, οπτική του Lynch, που κάνει και τα πιο οικεία (κινηματογραφικά εννοώ) πράγματα να φαίνονται άγρια, σκοτεινά, νοσηρά, παράδοξα. Αυτό το χαρακτηριστικό άγγιγμά του, που μετατρέπει ακόμα και το πιο χιλιοειδωμένο στόρι σε ένα είδος κιτς εφιάλτη.
Ο άρτι αποφυλακισθείς Σέιλορ ξαναβρίσκει την αγαπημένη του Λούλα και, παραβιάζοντας την αναστολή του, φεύγει από την πολιτεία και μαζί τραβάνε για Καλιφόρνια. Ο δρόμος τους κάθε άλλο παρά "συνηθισμένος" είναι. Οι απίθανοι χαρακτήρες που συναντούν, σουρεαλιστικοί και παράξενοι, δεν αφήνουν κανέναν να πλήξει.... Στο μεταξύ η παρανοϊκή μητέρα της Λούνα προσπαθεί με κάθε τρόπο να πάρει την κόρη της από την αγκαλιά του Σέιλορ και προσλαμβάνει έναν πληρωμένο δολοφόνο για να τον βγάλει από τη μέση, ενώ το παράφορα ερωτευμένο ζευγάρι συνεχίζει ανύποπτο τον παράξενο δρόμο του.
Όπως σε πολλές ταινίες του Lynch συχνά αναρωτιέσαι: Τώρα γιατί συνέβει αυτό; Γιατί ο συγκεκριμένος χαρακτήρας ξεστόμισε αυτή την ατάκα; Γιατί έκανε ό,τι έκανε; Και τι είναι αυτές οι αινιγματικές, δίχως ειρμό εικόνες που ξεπηδούν κάθε λίγο μπροστά στα μάτια μας; Ο Lynch μετατρέπει την καθημερινότητα σε έναν κόσμο ονείρου - ή μάλλον εφιάλτη. Αυτό είναι νομίζω το βασικό γνώρισμα του έργου του.
Εδώ πάντως θα μου επιτρέψετε να θεωρήσω σαν κύριο χαρακτηριστικό τις διαρκείς αναφορές στην κυρίαρχη αμερικάνικη μυθολογία και κουλτούρα. Φυσικά με μια ανεστραμένη οπτική, με έναν τρόπο που σκοτεινιάζει κάθε υποψία "αμερικάνικου ονείρου". Από το βασικό κιόλας στόρι που παραπέμπει σε ένα είδος Μπόνι και Κλάιντ, οι αναφορές που λέγαμε δεν σταματιούν. Ο "Μάγος του Οζ" είναι πανταχού παρόν, αφού οι δύο ήρωες μιλάν συνέχεια γι' αυτόν. Αλλά παρόν είναι και το ροκ και ο Έλβις Πρίσλεϊ, και το φιδίσιο σακάκι του Σέιλορ, που είναι αυτό που φορούσε ο Μάρλον Μπράντο στο "Fugitive Kid", και το κλασικό road movie με το αχανές αμερικάνικο τοπίο, τους δίχως τέλος δρόμους, και τα μεγάλα αμερικάνικα αυτοκίνητα, και τα μοτέλ στη μέση του πουθενά, και η ηλιόλουστη Καλιφορνια που αποτελεί τον τελικό στόχο για όλους, και οι γκάγκστερς, και το αμερικάνιο κιτς που περιβάλλει την μανιακή μάνα... Όλα βρίσκονται εδώ. Αλλά, το είπαμε. Ανεστραμένα. Παρανοϊκά. Σκοτεινά, τρομακτικά ενίοτε. Δίχως καμιά λογική.
Απολαυστικό και σοκαριστικό μερικές φορές, κωμικό και αιματοβαμένο ταυτόχρονα, παρανοϊκό και βαθιά ρομαντικό, το "Wild at Heart" αποτελεί νομίζω χαρακτηριστικότατη ταινία της "διεστραμένης" λυντσεϊκής ματιάς. Όχι, η Αμερική δεν είναι ακριβώς αυτό που έχουμε συνηθίσει από το Χόλιγουντ...

ΤΟ ΠΑΡΑΛΟΓΟ ΚΑΙ Η ΓΟΗΤΕΙΑ ΤΗΣ "ΧΑΜΕΝΗΣ ΛΕΩΦΟΡΟΥ"

Ας ξεκινήσουμε με γενικότητες. Υπάρχουν ταινίες (και έργα τέχνης γενικότερα) που διαθέτουν μια παράδοξη ιδιότητα: Μπορούν να γοητεύουν παρά το ότι παραμένουν ακατανόητα. Πώς γίνεται αυτό; Δεν μπορώ να αναλύσω ακριβώς τον μηχανισμό, αλλά αναμφισβήτητα συμβαίνει κάποιες φορές. Πιθανόν να παραμένουν ακατανόητα επειδή ο δημιουργός εκφράζεται στριφνά, δύσκολα, ίσως πάλι επειδή χρησιμοποιεί συνειδητά το παράλογο, το σουρεαλιστικό στοιχείο. Είτε στη μία είτε στην άλλη περίπτωση η γοητεία τους (προφανώς όχι όλων, κάποιων απ' αυτά), παραμένει ακαταμάχητη.
Αν κάποιος δεν μπορεί να το δεχτεί αυτό, τότε ας μην κάνει τον κόπο να δει ταινίες όπως η "Χαμένη Λεωφόρος", που γύρισε το 1997 ο "βασιλιάς του παράλογου" David Lynch. Η οποία, κατά τη γνώμη μου, είναι από τις γοητευτικότερες ταινίες του έστω και αν στερείται ειρμού. Άλλωστε ο Lynch είχε φανερώσει αυτές του τις τάσεις από το πρώτο κιόλας φιλμ του, το "Eraserhead" και μετά τη "Λεωφόρο" συνέχισε ακάθεκτος με τα "Mullholand Drive" και "Inland Empire" (σημειωτέον ότι το τελευταίο δεν μου άρεσε καθόλου, τα υπόλοιπα όμως...)
Η "Χαμένη Λεωφόρος" διαθέτει ένα άψογο κλίμα μυστηρίου από την πρώτη ως την τελευταία σκηνή. Το νουάρ είναι πανταχού παρόν, οι υπαινιγμοί περί ψυχοπάθειας του ήρωα το ίδιο, οι μεταφυσικές αναφορές άμεσες (ο μυστηριώδης, ανατριχιαστικός τύπος που εμφανίζεται κατά καιρούς και μοιάζει να κινεί τα νήματα είναι πολύ εύκολο να σκεφτεί κανείς ότι δεν είναι άλλος από τον διάβολο). Ξεκινά σαν μια ίστορία μυστηρίου, όπου περιμένεις ότι το ζεύγος θα προσπαθήσει κατά τη διάρκεια του φιλμ να λύσει την μυστηριώδη κινηματογράφηση του εσωτερικού του ίδιου του σπιτιού από κάποιον άγνωστο και πολύ σύντομα απογειώνεται στο απόλυτα παράλογο - που κορυφώνεται κάπου στα μισά με τη μεταμόρφωση του ήρωα σε κάποιον άλλον και το ξεκίνημα μιας διαφορετικής ιστορίας, η οποία όμως θα συναντήσει προς το τέλος την αρχική, δίχως όμως να ξεκαθαρίζει ή να λύνει οτιδήποτε.
Μάλιστα. Εικασίες για το τι σημαίνουν όλα αυτά ή την εξήγηση της όλης ιστορίας; Άπειρες και μάλλον όλες ανολοκλήρωτες, γιατί ό,τι και να υποθέσεις θα παραμένουν σκοτεινά σημεία. Δεν νομίζω όμως ότι έχει νόημα η όποια εξήγηση για ένα φιλμ όπου το παράλογο και το σουρεαλιστικό στοιχείο συνειδητά έχουν τον πρώτο ρόλο. Μάλλον τείνω να πιστέψω ότι ούτε ο ίδιος ο δημιουργός είχε καμιά ξεκάθαρη εξήγηση στο μυαλό του. Υπάρχουν όμως η εξαιρετική ατμόσφαιρα, η θαυμάσια μουσική, η διαρκής ένταση που δεν σ' αφήνει να πάρεις ανάσα έστω κι αν δεν αντιλαμβάνεσαι τι ακριβώς συμβαίνει, ο πανταχού παρόν ερωτισμός... και η φοβερή ικανότητα του Λιντς να προκαλεί ανησυχία κινηματογραφώντας, ας πούμε, λεπτομέρειες από τα πιο κοινότυπα αντικείμενα στο εσωτερικού ενός συνηθισμένου σπιτιού.
Όλα αυτά, και πολλά άλλα που ίσως ανακαλύψετε, εξασκούν σε μένα τουλάχιστον μια ακαταμάχητη γοητεία. Η συμβουλή μου είναι να πάψετε να κουράζετε το μυαλό σας ψάχνοντας για εξηγήσεις των όσων ακατανόητων συμβαίνουν και να αφεθείτε στην ατμόσφαιρα και τη γοητεία του φιλμ. Αν δεν μπορείτε να το κάνετε και σας εκνευρίζει η ύπαρξη μη-λύσης (ή η μη-ύπαρξη λύσης), καλύτερα να μην ξεκινήσετε καν να το βλέπετε.

Ο ΑΚΡΩΣ ΑΝΗΣΥΧΗΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΜΠΛΕ ΒΕΛΟΥΔΟΥ

Το "Μπλε Βελούδο" του 1986 είναι μια αστυνομική ταινία. Μια απαγωγή, ένα κομμένο αυτί, μια συμμορία, κάποια ντίλινγκ ναρκωτικών, ένας ερασιτέχνης ντετέκτιβ... Τι είναι όμως αυτό που κάνει την ταινία του David Lynch να ξεχωρίζει σαν τη μύγα μεσ' το γάλα από πλήθος άλλες αστυνομικές ταινίες;
Είναι φυσικά ο εντελώς προσωπικός τρόπος που ο Lynch προσεγγίζει ένα μάλλον τετριμένο θέμα, είναι η ίδια η εικόνα, είναι το πλήθος λεπτομερειών και δευτερευόντων χαρακτήρων, που μας κάνει να μιλάμε για τον "κόσμο του Lynch". Κι είναι και ένα διαρκές παιχνίδι ανάμεσα στη γλυκύτητα και την αθωότητα και στη φρίκη που παραμονεύει από κάτω. Η πρώτη σκηνή, πριν καν τους τίτλους, συνοψίζει όλη την προβληματική της ταινίας: Μια απόλυτα ειδυλλιακή εικόνα αμερικάνικου προάστειου, ηλιόλουστη, καθαρή, με συμπαθείς ανθρώπους που κάθονται ευτυχισμένοι στα όμορφα σπίτια τους... και ξαφνικά μια βάνα βρύσης εκτινάζεται και τραυματίζει σοβαρά τον καλό ηλικιωμένο κύριο που ποτίζει αμέριμνος το γρασίδι του. Στη συνέχεια η κάμερα ζουμάρει στο καλοκουρεμένο χορτάρι και τους οικιακούς θάμνους... και μας αποκαλύπτει έναν υπόγειο, αθέατο κόσμο φρίκης, όπου έντομα ξεσκίζουν το ένα το άλλο μέσα στην κοπριά...
Το μοτίβο αυτό επαναλαμβάνεται - ανάμεσα σε ανθρώπους πλέον - σ' ολόκληρο το φιλμ. Μια λουστραρισμένη επιφάνεια (η οικογένεια, η θεία, τα αστικά σπίτια, ο έρωτας των δύο νεαρών πρωταγωνιστών, η γλυκειά και αθώρα Λόρα Ντερν...) κι από κάτω ένας εφιαλτικός, βρώμικος κοσμος (ο εφιαλτικός Φρανκ, οι απαγωγές και οι φόνοι, η απόλυτη διαστροφή, το κιτς, η άγρια σεξουαλικότητα της Ισαμπέλα Ροσελίνι...) Το βασικό τραγούδι, το κλασικό Blue Velvet, ακούγεται και ξανακούγεται, γλυκό, νοσταλγικό, ευχάριστα παλιομοδίτικο, υπογραμμίζοντας τη στιλπνή επιφάνεια των πραγμάτων, βουτηγμένη σε μια πλαστή και ψεύτικη αθωότητα. Ψεύτικη, διότι είπαμε τι ελλοχεύει από κάτω.
Κι όσο για τις μικρές πινελιές, τις λεπτομέρειες... Η διαστροφή του Φρανκ, το πορνείο(;) που αντί για ποθητές πουτάνες είναι γεμάτο με ευτραφείς ηλικιωμένες κυρίες, ο μπάτσος με το κίτρινο σακάκι, όλα παραπέμπουν σ' ένα προσωπικό, διεστραμμένο ίσως κόσμο, σήμα κατατεθέν του Λιντς. Όπως χαρακτηριστική είναι και η ίδια η εικόνα, η φωτογραφία που χρησιμοποιεί: Κρυστάλινα καθαρή, με πλούσια και έντονα χρώματα, είναι σα να τονίζει και πάλι την λεία επιφάνεια και να έρχεται σε αντίθεση με τη βρωμιά από κάτω. Πέραν των άλλων βέβαια, η ταινία καρφώνεται στη μνήμη μας εξ αιτίας ενός από τους πιο παράδοξους και εφιαλτικούς "κακούς" του σινεμά, του Φρανκ βέβαια του εξαιρετικού Ντένις Χόπερ.
Όλα στο φιλμ συγκλίνουν, κατά τη γνώμη μου, σε μία μόνο λέξη που χαρακτηρίζει τον κόσμο αυτόν: Ανησυχητικός. Τίποτα δεν είναι όπως δείχνει. Το αμερικάνικο (ή όποιο άλλο) όνειρο είναι διαβρωμένα εκ των έσω. Γι' αυτό και η φράση που επαναλαμβάνεται συχνά είναι "Ο κόσμος είναι παράξενος". Όντως. Όπως και ο κύριος David Lynch άλλωστε.

ΤΟ ΑΠΟΛΥΤΟ ΧΑΟΣ ΤΗΣ INLAND EMPIRE

Μέχρι τώρα οι ταινίες του David Lynch με γοήτευαν. Ασκούσαν πάνω μου αυτή την υπνωτική γοητεία που είναι πολλές φορές ανεξάρτητη της κατανόησης. Πιστεύω ότι όντως στο Eraserhaed ή τη Χαμένη Λεωφόρο ή το Mulholland Drive το αν θα καταλάβουμε τι γίνεται ή όχι περνά σε δεύτερη μοίρα μπροστά στην κινηματογραφική εμπειρία της θέασής τους.
Δεν έχω την ίδια γνώμη για το Inland Empire (2006). Εδώ έχουμε το απόλυτο πραγματικά χάος, την παντελή έλλειψη κατανόησης του τι συμβαίνει (αν συμβαίνει κάτι τέλος πάντων). Όπως όμως ήδη είπα, η μη κατανόηση δεν είναι αυτό που με ενόχλησε. Το πρόβλημά μου είναι ότι, απλούστατα, βρήκα την ταινία φοβερά κουραστική. Λες και ο Lynch έχει βαλθεί επίτηδες να μας τσακίσει με κάθε τρόπο: Η τρίωρη διάρκεια, η ακατέργαστη, γεμάτη κόκκο εικόνα λες και είναι από παλιό βίντεο που το μεγένθυνες για τη μεγάλη οθόνη (έχει χρησιμοποιήσει άλλωστε αποκλειστικά μια ψηφιακή κάμερα στο χέρι), αλλά κυρίως τα συνεχή ατελείωτα, εξοντωτικά κοντινά πλάνα στα πρόσωπα των πρωταγωνιστών, έδωσαν τη χαριστική βολή.
Κατά τα άλλα... η Λόρα Ντερν περιφέρεται επί ώρες, βγαίνει από τον ένα χώρο στον άλλο, συναντά πλήθος ανησυχητικών προσώπων, η γραμμικότητα του χώρου και του χρόνου καταργείται πλήρως... και όλα είναι σαν ένα όνειρο (ή μάλλον εφιάλτης ή μάλλον, πάλι, ένα συνεχές bad trip), όπου ο ονειρευόμενος ούτε κατανοεί, αλλά ούτε και μπορεί να ελέγξει με οποιονδήποτε τρόπο αυτά που βλέπει. Είναι σίγουρα εικόνες από το ασυνείδητο, ακατέργαστες, πρωτόγονες, δίχως ίχνος λογικής. Εκεί όμως που μέχρι πρόσφατα το παιχνίδι αυτό με το ακατανόητο με γοήτευε, αυτή τη φορά το μόνο που κατάφερε είναι να με κάνει να κρατώ πολύ δύσκολα τα μάτια μου ανοιχτά.
Είναι σαφές ότι ο Lynch κάνει ένα δικό του σινεμά, στα όρια του πειραματικού, που κανείς άλλος δεν τολμά (ή δεν μπορεί ή δεν θέλει) να κάνει. Το εκτιμώ αυτό και περιμένω με ενδιαφέρον την επόμενη ταινία του. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι πρέπει να μου αρέσει κάθε ταινία αυτού του ερμητικού είδους.