ΜΥΣΤΙΚΑ ΠΟΥ "ΤΑ ΞΕΡΟΥΝ ΟΛΟΙ"

Έχω πει κι άλλη φορά ότι θεωρώ τον Ashgar Farhadi έναν από τους σημαντικότερους εν ζωή δημιουργούς. Το 2018, διεθνής πλέον και καθιερωμένος, γυρίζει το "Το Ξέρουν Όλοι" στην Ισπανία αυτή τη φορά, με τους Χαβιέ Μπαρδέμ, Πενέλοπε Κρουζ και Ρικάρντο Νταρίν στους βασικούς ρόλους.
Η ηρωίδα, παντρεμένη πλέον και με δύο παιδιά, ζει από χρόνια στην Αργεντινή. Επιστρέφει όμως στο ισπανικό χωριό της με τα παιδιά για τον γάμο της αδελφής της. Κατά τη διάρκεια του γλεντιού ωστόσο το ρεύμα κόβεται ξαφνικά και η έφηβη κόρη της εξαφανίζεται. Σύντομα θα μάθει ότι έχει πέσει θύμα απαγωγής, ο άντρας της φτάνει επειγόντως από την Αργεντινή και μια αγχωτική ιστορία ξεκινά.
Ο Farhadi νομίζω ότι εδώ δεν είναι τόσο καλός όσο στα προηγούμενα φιλμ του. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι η ταινία είναι κακή. Αντίθετα, την παρακολούθησα με αμείωτο ενδιαφέρον, και σ' αυτό συντελεί και το λίγο - αστυνομικό - λίγο - ψυχολογικό - θρίλερ στοιχείο. Ωστόσο το δράμα δεν επικεντρώνεται στο "ποιος το έκανε". Η ουσία του βρίσκεται στην πληθώρα μυστικών, υπόγειων σχέσεων, ταξικών διαφορών, συναισθηματικών μπλεξιμάτων και άλλων που, με αφορμή το γεγονός της απαγωγής, αρχίζουν να αποκαλύπτονται με ραγδαίο ρυθμό. Ένα κουβάρι αόρατων σχέσεων που αποδεικνύει ότι η επιφανειακά ειδυλλιακή εικόνα της κοινωνίας του χωριού κάθε άλλο παρά τέτοια είναι. Πιστεύω ότι η αποκάλυψη ενός βυθού που βράζει κάτω από μια στιλπνή επιφάνεια είναι η ουσία του φιλμ.
Σε κάποια σημεία η ταινία πλησιάζει επικίνδυνα το μελό. Οι πολύπλοκες σχέσεις όμως, η εμβάθυνση στους χαρακτήρες και το σφιχτό σενάριο (ο Farhadi πάντοτε υπήρξε εξαιρετικός σεναριογράφος) διορθώνουν τα πράγματα. Οπότε συνολικά η ταινία με κέρδισε.

"Ο ΕΜΠΟΡΑΚΟΣ" ΚΑΙ ΤΟ ΣΕΡΙ ΤΟΥ ΦΑΡΑΝΤΙ

Τέσσερα στα τέσσερα λοιπόν. Εννοώ ότι έχω δει τις 4 τελευταίες ταινίες (μεταξύ 2009-2016) του ιρανού Ashgar Farhadi και πραγματικά με ενθουσίασαν όλες. Η τέτερτη είναι ο "Εμποράκος" τού 2016. Οπότε μπορώ άνετα να τον χαρακτηρίσω ως έναν από τους σημαντικότερους εν ζωή σκηνοθέτες της εποχής μας.
Εδώ η ιστορία ενός ζευγαριού στην Τεχεράνη μπλέκει αριστοτεχνικά με το ερασιτεχνικό ανέβασμα του "Θάνατου του Εμποράκου"του Άρθουρ Μίλερ, στο οποίο πρωταγωνιστεί το ζεύγος. Όσα συμβαίνουν στη ζωή τους έχουν φυσικά αντίκτυπο στην εξέλιξη της παράστασης. Όπως κάνει συνήθως ο Farhadi, και εδώ εξετάζει ένα απόλυτα νορμάλ μεσοαστικό νέο ζευγάρι, καλλιεργημένο και με ροπή στα καλλιτεχνικά (αυτός είναι δάσκαλος), η ισορροπία του οποίου καταρρέει μόλις τους συμβεί ένα απρόσμενο γεγονός. Μετά το σεισμό στην Τεχεράνη το ζευγάρι αναγκάζεται να μετακομίσει, αφού το σπίτι του έχει ρωγμές. Ένας φίλος από το ανέβασμα της παράστασης τους προτείνει ένα άδειο διαμέρισμά του. Εκείνοι μετακομίζουν, ένα δωμάτιο όμως παραμένει άχρηστο αφού είναι γεμάτο από τα πράγματα της προηγούμενης ενοίκου, η οποία απλώς δηλώνει στον ιδικτήτη ότι "θα τα πάρει όταν βρει σπίτι". Σύντομα μαθαίνουν ότι πρόκειται για γυναίκα "με πολλούς και διαφορετικούς αρσενικούς επισκέπτες". Ένα βράδυ ένας απ' αυτούς μπαίνει κατά λάθος στο σπίτι αγνοώντας τη μετακόμιση της προηγούμενης ενοίκου και βρίσκει τη σύζυγο μόνη στο μπάνιο. Το κακό δεν αργεί να συμβεί. Από εκεί και πέρα τα πάντα αλλάζουν στη ζωή του ζεύγους, καθώς η γυναίκα αρνείται να καταγγείλει το συμβάν στην αστυνομία, ενώ ο σύζυγος αρχίζει να ψάχνει εμμονικά τον άγνωστο δράστη για να τον εκδικηθεί.
Οι προβληματισμοί είναι πολλοί και το εξαιρετικό σενάριο πολυεπίπεδο. Υπάρχει βεβαίως το κυρίαρχο θέμα της βίας η οποία γεννά βία. Υπάρχει ο προβληματισμός στο θέμα της εκδίκησης (της αυτοδικίας συγκεκριμένα) και τα τραγικά επακόλουθά της. Υπάρχει πάντοτε το κοινωνικοπολιτικό φόντο, η απόλυτα φαλοκρατική και θρησκόληπτη ιρανική κοινωνία (σε μεγάλο μέρος της τουλάχιστον), που μόνο προβλήματα μπορεί να δημιουργήσει (εκείνη δεν πάει στην αστυνομία διότι ντρέπεται, εκείνος αναζητά τον ένοχο με τόσο πάθος επειδή θίγεται κυρίως η "ανδρική του τιμη"). Υπάρχει η θαυμάσια μελέτη των χαρακτήρων, πολύ - πολύ μακριά βέβαια από "καλές" ή "κακές" καρικατούρες (θα εκπλαγείται όταν δείτε τον ένοχο και τα συναισθήματα που αυτός θα σας προξενήσει). Υπάρχει το στοιχείο της παγκοσμιοποίησης (ένα αμερικάνικο έργο ανεβαίνει στο Ιράν). Και υπάρχει - πάντα στον  Farhadi- το στοιχείο του σασπένς, τόσο στην αναζήτηση του ενόχου, όσο και στον ασφυκτικό κλοιό που σιγά - σιγά τυλίγεται γύρω από την οικογένεια οδηγώντας με μαθηματική ακρίβεια σε αδιέξοδο των σχέσεων. Οι ρωγμές στο παλιό σπίτι λειτουργουν (και) συμβολικά... Τελικά πόσο εύθραυστες είναι οι ανθρώπινες σχέσεις;
Σπάνια στο σινεμά ένας δημιουργός συνδυαζει με τόσο άψογο τρόπο κοινωνικό περίγυρο και προσωπικό στοιχείο (δράμα για την ακρίβεια) και συγχρόνως δεν κάνει ντοκιμαντερίστικο, στεγνό ρεαλισμό, αλλά διατηρεί πάντοτε στοιχεία ψυχολογικού θρίλερ. Είμαι περίεργος για το τι ακόμα θα μας δώσει ο μεγάλος αυτός του σύγχρονου σινεμά (ο οποίος, σημειωτέον, γράφει μόνος και τα σενάριά του).

ΑΡΙΣΤΟΥΡΓΗΜΑΤΙΚΟ "ΠΑΡΕΛΘΟΝ"

Να λοιπόν που "από το πουθενά" ο ιρανός Ashgar Farhadi αποδεικνύει ότι είναι ένας από τους 5-6 σημαντικότερους σύγχρονους σκηνοθέτες. Με "Το Παρελθόν" του 2013 κάνει την τρίτη εξαιρετική ταινία του στη σειρά (οι προηγούμενες ήταν τα "Τι Απέγινε η Έλι" και "Ένας Χωρισμός") - από αυτές έχω δει εγώ, γιατί μαθαίνω ότι και παλιότερές του ήταν πολύ καλές
Όπως και στο "Χωρισμό" η ιστορία βασίζεται σ' ένα προσυμφωνημένο διαζύγιο. Αυτή τη φορά βρισκόμαστε στη Γαλλία και όχι στο Ιράν, όπου γυρίστηκε και το φιλμ. Ο ήρωας επιστρέφει στο Παρίσι μετά 4 χρόνια για να υπογράψει τα χαρτιά διαζυγίου με τη γαλίδα γυναίκα του, που ετοιμάζεται να παντρευτεί τον εραστή της, ενώ και οι δύο έχουν παιδιά από άλλους γάμους. Το παρελθόν όμως, πολύπλοκο και αναπάντεχο, δεν θα αφήσει τίποτα να πάει ομαλά.
Η ταινία διαθέτει πολλά επίπεδ και μιλά ταυτόχρονα για πολλά πράγματα. Για τις ανθρώπινες σχέσεις, την αλλοτρίωση και τη φθορά τους, για τις διαφυλετικές σχέσεις και τις δυσκολίες τους, για τα παιδιά και το πώς βιώνουν τη διάλυση των οικογενειών τους, για τη δύναμη του παρελθόντος, που δεν αποσύρει ποτέ τη σκιά του από το παρόν, για τις σύγχρονες ψυχασθένειες και ανασφάλειες, απόρροια ενός ασφυκτικού και ανασφαλούς παρόντος... και για άλλα που μου έρχονται στο νου κάθε φορά που σκέφτομαι το φιλμ.
Φυσικά πρόκειται για ρεαλιστική ταινία, απ' αυτές που περιγράφουν αριστοτεχνικά την πραγματικότητα. Και λοιπόν; θα μου πείτε. Μπορεί να βαριέστε τον ρεαλισμό, μπορεί να νομίζετε ότι όλα αυτά τα έχουμε ξαναδεί. Εδώ όμως έγκειται η ιδιαιτερότητα και η ιδιοφυία του Farhadi : Όπως και οι προηγούμενες δουλειές του - κι ίσως εδώ ακόμα περισσότερο - έτσι κι αυτή είναι διαπραγματευμένη με έναν τρόπο που θυμίζει θρίλερ. Σε επίπεδο σεναρίου βεβαίως, αφού σαν εικόνα μιλάμε για ένα είδος ταινίας δωματίου. Τι εννοώ θρίλερ; Εννοώ ότι τίποτα δεν είναι γνωστό από την αρχή για το παρελθόν των ηρώων. Όσο προχωρά το φιλμ, όλο και περισσότερες αποκαλύψεις γίνονται, συμπληρώνοντας τα κομάτια ενός πολύπλοκου παζλ. Κι όχι μόνο αποκαλύψεις! Κάθε μία απ' αυτές αποτελεί και μία απροσδόκητη ανατροπή. Έτσι ο θεατής (εγώ τουλάχιστον) βρίσκεται να παρακολουθεί μια κοινωνική ταινία κυριολεκτικά με κομένη την ανάσα, όπως θα παρακολουθούσε ένα αστυνομικό φιλμ, προσπαθώντας να καταλάβει τι ακριβώς έχει συμβεί και τι απ' όσα αποκαλύπτονται είναι αλήθεια ή έστω συμβάλλουν στην αποκάλυψη της ολοκληρωμένης αλήθειας. Ιδιοφυές! Η ίδια η δομή του σεναρίου είναι ανορθόδοξη, αφού στο πρώτο μέρος ο διαζευγμένος σύζυγος είναι ο βασικός πρωταγωνιστής, για να περάσει στη συνέχεια σταδιακά σε δεύτερο επίπεδο, ενώ σε βασικό χαρακτήρα "προβιβάζεται" ο εραστής και μέλλων σύζυγος, ο οποίος μέχρι τότε ελάχιστα είχε φανεί.
Θα μπορούσα να πω κι άλλα για το φιλμ, για τη βαθύτατη γνώση ψυχολογίας του δημιουργού, για τα ολοκληρωμένα πορτρέτα των ηρώων κλπ. Αλλά είμαι σίγουρος ότι πολλά θα τα ανακαλύψετε εσείς. Για μένα η ταινία έχει ήδη εξασφαλίσει τη θέση της στις καλύτερες 10 της σεζόν που διανύουμε.
.

ΕΝΑΣ ΧΩΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΠΡΟΒΛΕΠΤΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΟΥ

Το ιρανικό σινεμά είναι και πάλι εδώ και μάλιστα με ένα εξαιρετικό δείγμα του: Το "Ένας Χωρισμός" (2011) του Asghar Farhadi (που είχε κάνει και το "Τι Απέγινε η Έλι") μόνο ως κοινωνικό θρίλερ μπορεί να περιγραφεί. Όλα ξεκινούν από ένα μορφωμένο, φιλελεύθερο ζευγάρι που χωρίζει (ναι, χωρίζουν και στις φανατικές ισλαμικές χώρες). Ο χωρισμός όμως αυτός θα φέρει μια αληθινή αλυσίδα συνεπειών. Μια φτωχή, θρήσκα γυναίκα προσλαμβάνεται να προσέχει τον γέρο πατέρα του συζύγου που πάσχει από αλτσχάιμερ, ένα ατύχημα θα συμβεί, το ένα θα φέρει το άλλο... και τα πάντα στη ζωή των ηρώων θα ανατραπούν. Η ταινία λειτουργεί σε δύο επίπεδα: Από τη μια είναι δομημένη σα θρίλερ (θρίλερ της απόλυτης καθημερινότητας βεβαίως), με το σασπένς και την πνιγηρή ατμόσφαιρα να αυξάνονται κάθε λεπτό που περνά, καθώς τα πράγματα περιπλέκονται όλο και περισσότερο κυριολεκτικά από το τίποτα. Από την άλλη όλες αυτές οι ακούσιες επιπλοκές ενός χωρισμού λειτουργούν σαν μια αληθινή ακτινογραφία της ιρανικής κοινωνίας και των βαθιών της αντιθέσεων. Διαφορετικό οικονομικό και μορφωτικό επίπεδο και απόλυτα διαφορετικού βαθμού ανταπόκριση στα αυστηρά θρησκευτικά κελεύσματα, φτιάχνουν ένα διχασμένο κόσμο με λίγα κοινά σημεία. Από εκεί άλλωστε ξεκινά και το δράμα. Στη ρίζα όλων των κακών βεβαίως μοιάζει να βρίσκεται η θρησκευτική πίστη, η αυστηρότατη ισλαμική θρησκευτική πίστη για να είμαστε ακριβέστεροι. Βλέπετε, τίποτα από αυτά δεν θα γινόταν αν η θρησκόληπτη γυναίκα που προσλαμβάνεται για να προσέχει τον γέρο δρούσε "φυσιολογικά", δίχως να κρύβεται και δίχως να ρωτά τον ιμάμη για το... αν επιτρέπεται να ξεσκατίσει έναν 80χρονο ανήμπορο γέρο που δεν αντιλαμβάνεται τίποτα γύρω του. Αυτό βεβαίως δεν είναι ίσως το κύριο σημείο του φιλμ, αλλά πιθανόν να αποτελεί κι αυτό μια συγκαλυμένη και μάλλον δυσδιάκριτη καταγγελία του δημιουργού του. Ούτως ή άλλως όμως νομίζω ότι η ταινία είναι εξαιρετική, αφού όχι μόνο προσφέρει μια σπάνιας διεισδυτικότητας εικόνα της ιρανικής κοινωνίας, αλλά και δεν αφήνει τον θεατή να ησυχάσει από το πρώτο ως το τελευταίο λεπτό, μ' αυτή την ένταση της καθημερινότητας να αυξάνεται ολοένα. Μακάρι και άλλες κινηματογραφίες να διέθεταν τόσο σφιχτοδεμένα και σφαιρικής ματιάς σενάρια, που να συνυπάρχουν με ένα φτηνής παραγωγής, "συνηθισμένο" και καθημερινό οπτικό μέρος. Ο Farhadi μάλιστα αποδεικνύει, αν σκεφτούμε και την "Έλι", ότι μπορεί να φτιάχνει άψογα κοινωνικά δράματα, που ενώ - το είπα αρκετές φορές φοβάμαι - βασίζονται 100% στην καθημερινότητα, μπορούν να λειτουργούν σαν θρίλερ με το αλάνθαστο σασπένς που διαθέτουν. Η ταινία έχει κερδίσει τη "Χρυσή Άρκτο" στο φεστιβάλ του Βερολίνου, ένα από τα τρία σημαντικότερα του κόσμου.

Η ΕΞΑΦΑΝΙΣΗ ΤΗΣ ΕΛΙ ΚΑΙ ΤΟ ΙΡΑΝΙΚΟ ΣΙΝΕΜΑ

Το ιρανικό σινεμά κυριάρχησε για πολλά χρόνια σε φεστιβάλ και στις συνειδήσεις των σινεφίλ. Τα τελευταία χρόνια όμως ήταν κάπως πεσμένο - ή, τουλάχιστον, επαναλαμβανόμενο. Η εικόνα αυτή τείνει να αντιστραφεί με το "Τι απέγινε η Έλι" (Darbareye Elly, 2009) του Asghar Farhadi. Ο απόλυτος ρεαλισμός, η απεικόνιση της καθημερινότητας, η καταγραφή της φτώχιας και των κοινωνικών προβλημάτων, στα οποία μας είχαν συνηθίσει για χρόνια οι ιρανοί, δίνουν εδώ τη θέση τους σε μια αγχωτική καταγραφή ενός δραματικού ατυχήματος, που σε κάποια σημεία αγγίζει τα όρια του θρίλερ.
Αλλά και το όλο κλίμα είναι διαφορετικό. Εδώ έχουμε να κάνουμε με μια παρέα παλιών συμφοιτητών, άλλοι με οικογένειες κι άλλοι όχι, που νοικιάζουν μια παραθαλάσσια βίλα για ένα τριήμερο για να κάνουν διακοπές. Κάθε φολκλόρ λείπει από το φιλμ. Η παρέα δρα όπως ακριβώς θα κάναμε κι εμείς. Θάλασσα, παιχνίδια (παντομίμα μάλιστα), πλάκες, κινητά και βόλτες με τα αυτοκίνητα. Οι γυναίκες φοράνε βέβαια μαντίλα, αλλά κατά τα άλλα δεν θυμίζουν καθόλου καταπιεσμένες τριτοκοσμικές συζύγους. Όλα αυτά με μια πρώτη ματιά βέβαια. Όταν μια κοπέλα εξαφανίζεται η χαλάρωση και το κλίμα διακοπών τινάζονται στον αέρα, οι συμπεριφορές αλλάζουν, κάποια πέπλα πέφτουν και μια αγχωτική διαδικασία αρχίζει.
Αν εξαιρέσει κανείς την κάπως μακριά αρχή, με την καθημερινότητα, την άφιξη, τις πλάκες, τα παιχνίδια, που με κούρασε λίγο (αν και χρειαζόταν για να προετοιμάσει το κλίμα - ή μάλλον την ανατροπή του), η υπόλοιπη ταινία με κράτησε απόλυτα, καθώς η κατάσταση περιπλεκόταν όλο και περσσότερο. Μην περιμένετε όμως σεναριακές ανατροπές και συγκλονιστικές αποκαλύψεις για το τι συνέβει. Όλα είναι απλά, καθημερινά, θα μπορούσαν να έχουν συμβεί οπουδήποτε. Η αυξανόμενη αγωνία όμως υπάρχει και με το παραπάνω. Α, και να μην το ξεχάσω: Φοβερές ηθοποιίες απ' όλους. Ακόμα και από τα μικρά παιδιά (στα οποία έχει παράδοση το σινεμά της χώρας αυτής)!
Και εδώ έρχονται και κάποιες σκέψεις για την διαφορά των κοινωνιών αυτών από τις δικές μας: Δεν μπορώ να σας αποκαλύψω λεπτομέρειες, θα ήταν spoiler, πλην όμως όλα όσα συμβαίνουν στο τελευταίο τρίτο του φιλμ δύσκολα θα συνέβαιναν σε μια δυτική κοινωνία. Δεν εννοώ φυσικά τον πανικό, ο άγχος, την αγωνία. Αυτά είναι πανανθρώπινα. Αλλά η δυσκολία να αποκαλύψουν κάτι σε κάποιον (μιλάω με κώδικες, αλλά είπαμε, ο φόβος του spoiler), τα ψέματα που μπερδεύουν την κατάσταση, ο τρόπος αντιμετώπισης, όλα παραπέμπουν σαφώς σε μια κοινωνία όπου πράγματα κοινά για μας παραμένουν ταμπού και όπου, βέβαια, η γυναίκα έχει ελάχιστη ελευθερία σε σχέση με τη δυτική.
Τη βρήκα πάντως καλή ταινία, διαφορετική από τα συνηθισμένα της χώρας αυτής και σκηνοθετημένη με μαεστρία. Θα δούμε στο μέλλον αν πρόκειται για εξαίρεση ή αν μας περιμένει μια ακόμα άνοδος του ιρανικού σινεμά.