Ο ΗΡΩΙΚΟΣ "ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΑΠΟ ΣΙΔΕΡΟ"

Το 1977 ο πολωνός Andrzej Wajda είχε γυρίσει τον "Άνθρωπο από Μάρμαρο". Στα 1981 κάνει ένα σίκουελ του φιλμ αυτού, τον "Άνθρωπο από Σίδερο" (Czlowiek z zelaza), μια ταινία απόλυτα στρατευμένη και συναισθηματικά φορτισμένη. Προσωπικά η ταινία αυτή δεν μου αρέσει τόσο όσο οι παλιότερες του μεγάλου δημιουργού. Μπορώ ωστόσο να κατανοήσω το πώς και το γιατί ενός τόσο "ηρωικού" φιλμ.
Η ταινία παρακολουθεί τους αγώνες ενός εργάτη για την ανατροπή του καταπιεστικού κομουνιστικού καθεστώτος στην Πολωνία, τις σχέσεις με τον επίσης εργάτη πατέρα του, "ήρωα της εργατικής τάξης" παλιότερα, τον έρωτα του για μια κοπέλα. Κυρίως όμως τους αγώνες. Ταυτόχρονα παρακολουθεί την πορεία ενός αλκοολικού ρεπόρτερ, που στέλνεται από το καθεστώς να ρίξει λάσπη στους εργατικούς αγώνες στα ναυπηγεία του Γκντανσκ, πορεία που θα καταλήξει στην αμέριστη συμπάθεια του τελευταίου προς τους εξεγερμένους εργάτες.
Για να κατανοήσουμε όλα αυτά πρέπει απαραίτητα να γνωρίζουμε τι συνέβαινε στην εξαιρετικά ταραγμένη αυτή εποχή στη χώρα: Γύρω στο 1980 οι εργάτες των ναυπηγείων του Γκντανσκ, με επικεφαλής τον Λεχ Βαλέσα, εξεγείρονται ενάντια στο καθεστώς, διαδηλώνουν και τελικά καταλαμβάνουν τα ναυπηγεία, απαιτώντας καλύτερες συνθήκες δουλειάς, άνοδο του βιοτικού τους επιπέδου και περισότερες ελευθερίες. Μεταξύ των οποίων και θρησκευτικές, αφού τοσο ο ηγέτης όσο και πολλοί από τους εργάτες ήταν βαθιά καθολικοί. Φυσικά το καθεστώς τους κατηγορεί σαν αντιδραστικούς, αλλά η εξέγερση συνεχιζεται κάτω από την ομπρέλα του περίφημου συνδικάτου "Αλληλεγγύη". Ήταν από τις λίγες φορές που ένα καθεστώς "υπαρκτού σοσιαλισμού" ταρακουνήθηκε τόσο έντονα. Λίγο μετά την αρχική επιτυχία της εξέγερσης ωστόσο και τις ελπίδες που φούντωσαν, τα πάντα καταπνίγηκαν κάτω από τη δικτατορία του στρατηγού Γιαρουζέλσκι, που συνεχίστηκε μέχρι το 1989 και την πτώση του "υπαρκτού".
Ο Βάιντα υπήρξε προφανώς απόλυτα υπέρ της εξέγερσης και της αλλαγής (το είχε δείξει και από τον "Άνθρωπο από Μάρμαρο" άλλωστε). Γι' αυτό και η ταινία του είναι τόσο φορτισμένη, τόσο απόλυτα υπέρ των εργατών, τόσο εναντίον του καθεστώτος, οι εκπρόσωποι του οποίου παρουσιάζονται εντελώς αρνητικά. Εξ άλλου ο ίδιος ο Λεχ Βαλέσα εμφανίζεται στην ταινία είτε σε αληθινές σκηνές της εποχής είτε ώς... κουμπάρος του πρωταγωνιστικού ζεύγους, όταν αυτό παντρεύεται (σε εκκλησία φυσικά). Γενικά η ταινία περιλαμβάνει πολύ ντοκιμαντερίστικο υλικό, τόσο από την, σύγχρονη τότε και καυτή, εποχή της "Αλληλεγγύης", όσο και παλιότερο (όταν υπάρχουν φλας μπακ), από προηγούμενες εξεγέρσεις εργατών ή φοιτητών που καταπνίγηκαν από τα τανκς.
Σας είπα ότι δεν είμαι λάτρης της ταινίας. Τη βρίσκω πολύ ηρωική, πολύ "άσπρο - μαύρο" (όχι ότι δεν υπάρχει πολλή αλήθεια σ' αυτό, αλλά...). Ωστόσο, όπως έγραψα στην αρχή, μπορώ να κατανοήσω την τόση φόρτιση του δημιουργού της, το πάθος του, τον πόθο του για αλλαγή. Ο Βάιντα εμπλεκόταν ενεργά σε όλα αυτά και θα ήταν αδύνατο να απομακρυνθει κάπως συναισθηματικά. Θεωρώ λοιπόν ότι η αξία του φιλμ έγκειται κυρίως στο έντονο ντοκιμαντερίστικο στοιχείο, στην φορτισμένη δηλαδή καταγραφή μιας εξαιρετικά ταραγμένης εποχής, η οποία επέφερε μια από τις βαθύτερες ρωγμές στα κομουνιστικά καθεστώτα, τα οποία θα κατέρεαν 8-9 χρόνια μετά. Δείτε το λοιπόν οπωσδήποτε μόνο αν ενδιαφέρεστε για το θέμα από ιστορική άποψη. Κατά τη γνώμη μου πάντοτε.

ΜΙΑ ΑΠΑΝΘΡΩΠΗ "ΓΗ ΤΗΣ ΕΠΑΓΓΕΛΙΑΣ"

Το 1975 ο μεγάλος πολωνός δημιουργός Andrzej Wajda γυρίζει μια απο τις πιο δυνατές ταινίες του, τη "Γη της Επαγγελίας" (Ziemia obiecana). Έχω γράψει σε παλιότερες δημοσιεύσεις ότι ο Βάιντα δεν διστάζει να κάνει πέρα για πέρα απελπισμένες ταινίες ("Kanal", "Στάχτες και Διαμάντια"). Να λοιπόν που τώρα δεν διστάζει να κάνει μια ταινία στην οποία ουσιαστικά όλοι οι χαρακτήρες (πραγματικά ελάχιστες και δευτερεύουσες οι εξαιρέσεις, οι οποίες μάλιστα ηττώνται κατά κράτος) είναι από αντιπαθητικοί έως καθάρματα του χειρότερου είδους.
Η ταινία μας μεταφέρει στο Λοτζ των αρχών του 20ού αιώνα, σε ένα αληθινό σημείο καμπής: Είναι εποχή άγριας εκβιομηχάνισης. Τα πάντα αλλάζουν ραγδαία. Τα πελώρια, βρώμικα εργοστάσια, υφαντουργίας κυρίως, ξεφυτρώνουν σα μανιτάρια. Οι βιομήχανοι, συχνά γόνοι της παλιάς αριστοκρατίας, αλλά και οι ίδιοι οι παλιοί αριστοκράτες, ζουν πλουσιοπάροχα, άλλοι όπως πάντοτε ζούσαν κι άλλοι με την αφόρητη χυδαιότητα του νεόπλουτου, ενώ οι χιλιάδες εργάτες είναι περισσότερο εξαθλιωμένοι από όσο θα μπορούσε κανείς να φανταστεί. Τρεις νέοι, ένας πολωνός, ένας γερμανός κι ένας εβραίος, αν και πλούσιοι, ονειρεύονται να κάνουν το δικό τους εργοστάσιο. Για να πετύχουν τον σκοπό τους δεν διστάζουν μπροστά σε τίποτα.
Η ταινία αποτελεί ένα από τα σκληρότερα κατηγορώ που έγιναν ποτέ ενάντια στον καπιταλισμό. Μα έτσι είναι ο καπιταλισμός, όπως τον βλέπουμε στο φιλμ; Όχι ακριβώς στις μέρες μας (αν και πολλά βασικά χαρακτηριστικά είναι ίδια). Η ταινία χτυπά αλύπητα όχι τον σημερινό, αλλά τις ρίζες, τις απαρχές του συστήματος μέσα στο οποίο ζούμε. Και καταδεικνύει όλα τα γνωρίσματά του, που όπως είπαμε εν πολλοίς υπάρχουν και σήμερα. Πριν από οτιδήποτε άλλο τονίζει ότι αυτό που πάνω απ' όλα κυριαρχεί είναι η απληστία. Οι ήρωες είναι πλούσιοι. Αυτό όμως δεν τους αρκεί. Θέλουν πολύ περισσότερα πλούτη, θέλουν να είναι και αυτοδημιούργητοι, θέλουν να έχουν κι αυτοί εργοστάσιο, όπως είναι η "μόδα" γύρω τους. Η σκληρότητά τους είναι απίστευτη. Ο βασικός πρωταγωνιστής κυρίως είναι ένα παντελώς άκαρδο κάθαρμα με αγγελική όψη. Γύρω στους κύριους αυτούς ήρωες κινείται μια εφιαλτική κοινωνία με ηλίθιους από την εξαθλίωση εργάτες, με νεαρές πόρνες, με αφόρητη μόλυνση και υποβάθμιση του περιβάλλοντος, με τον κλήρο να στηρίζει τους βιομήχανους και τους αριστοκράτες όσο μπορεί...
Εξ ίσου σκληρή με όλα αυτά είναι και η ταινία. Ο Βάιντα δείχνει ακόμα και αιμοτοβαμένες σκηνές: Εργάτες ακρωτηριάζονται με φριχτό τρόπο κατά τη διάρκεια της δουλειάς τους, στους δρόμους γίνονται σφαγές από την αστυνομία και άλλα. Πρόκειται για μια πλατειά τοιχογραφία μιας άγριας εποχής, δοσμένη με τα μελανότερα χρώματα, η οποία τονίζει τη βία και το έγκλημα που κρύβεται στα θεμέλια της σύγχρονης κοινωνίας. Γι' αυτό άλλωστε οι σκληρόκαρδοι και υποκριτές ήρωες τελικά θα θριαμβεύσουν, όσα κι αν πάθουν κατά τη διάρκεια του φιλμ. Σε τέτοιους τύπους στηρίζεται αυτό που βιώνουμε σήμερα.
Στο μεταξύ πολλές από τις εικόνες είναι καθηλωτικές. Και, ανάμεσα σε όλα αυτά, ο Βάιντα δεν παραλείπει να δείξει και την αντίθεση ανάμεσα σε δύο κυρίαρχες τάξεις ακριβώς στο σημείο καμπής: Ανάμεσα στην φθίνουσα και παρακμάζουσα αριστοκρατία και την ανερχόμενη, αδίστακτη κεφαλαιοκρατία, αυτή δηλαδή που θα εδραιώσει τον καπιταλισμό εξαφανίζοντας την φεουδαρχία.
 Θεωρώ τη "Γη της Επαγγελίας" μεγάλη ταινία από έναν πολύ σημαντικό δημιουργό. Παρά τη σκληρότητά της αξίζει πραγματικά να τη δει κανείς.
ΥΓ: Και για προσέξτε και κάτι: Βρισκόμαστε ακόμα στα πρώτα βήματα του καπιταλισμού - και στην αρχή της μόλυνσης της ατμόσφαιρας - κι όμως, συνηθέστατη πρακτική, από τότε κιόλας, είναι μόλις ένα εργοστάσιο φαληρίζει (πράγμα συνηθισμένο εξ αιτίας του ανεξέλεγκτου αριθμού τους) να καίγεται από τον ίδιο τον ιδιοκτήτη, ο οποίος φυσικά θα εισπράξει την ασφάλεια. Έτσι ο ιδιοκτήτης είναι ό,τι και να γίνει κερδισμένος, ενώ οι ήδη εξαθλιωμένοι εργάτες μένουν και άνεργοι, οπότε η ίδια τους η επιβίωση είναι πλέον προβληματική. Σας θυμίζουν τίποτα όλα αυτά;

ΣΤΑΧΤΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΜΑΝΤΙΑ, "ΚΑΘΗΚΟΝ" ΚΑΙ ΠΟΘΟΣ ΓΙΑ ΖΩΗ

Ο μεγάλος πολωνός δημιουργός Andrzej Wajda γυρίζει το 1958 μια από τις πιο γνωστές του ταινίες, το "Στάχτες και Διαμάντια" (Popiol i diament αν θέλετε να εξασκήσετε τα πολωνικά σας). Είναι η επόμενη ταινία του μετά το απελπισμένο και κλειστοφοβικό "Kanal" και μία από τις καλύτερές του. Με το "Kanal" μοιράζεται την ίδια απελπισία, όχι όμως και την κλειστοφοβικότητα.
Στο τέλος του πολέμου μια πολωνική οργάνωση αντιστέκεται όχι πια ενάντια στους ηττημένους γερμανούς, αλλά ενάντια στο νέο κομουνιστικό καθεστώς που επέβαλλαν οι σοβιετικοί που είχαν καταλάβει τη χώρα μετά τον πόλεμο. Ο ήρωας, ένας νεαρός πολωνός που ανήκει στην ομάδα, διατάσεται να δολοφονήσει έναν κομουνιστή ηγέτη. Είναι εντελώς πρόθυμος και αποφασισμένος να το κάνει, μέχρι που γνωρίζει μια κοπέλα και οι προτεραιότητες στη ζωή του αλλάζουν...
Ο Βάιντα σκηνοθετεί και πάλι εκπληκτικά. Το περιβάλλον είναι ξανά κατεστραμένο και ερειπωμένο από τον πόλεμο. Η όλη κατάσταση ασταθής και γεμάτη βία. Οι ασπρόμαυρες εικόνες, οι εκπληκτικές λήψεις από ασυνήθιστες γωνίες, η φωτογραφία, είναι όλα θαυμάσια. Η αβεβαιότητα, το χαώδες κλίμα που επικρατεί, αποτυπώνονται με εξαιρετικό τρόπο. Μια χώρα που πάσχει, που αγωνίζεται να βρει τον εαυτό της, προς το παρόν όμως δεν τα καταφέρνει καθόλου. Μέσα σ' αυτή την καθόλου ευχάριστη ατμόσφαιρα, ο ήρωας είναι μια αμφιλεγόμενη, παράξενη προσωπικότητα. Μοντέρνος, με πάθος για ζωή, ένα είδος πολωνού Τζέιμς Ντιν ή πρώιμου ήρωα του Γκοντάρ, είναι αρχικά (και ταυτόχρονα με όλα τα παραπάνω) ένας αδίστακτος, δίχως δεύτερες σκέψεις δολοφόνος. Ο βασικός όμως προβληματισμός του φιλμ είναι το τι συμβαίνει όταν το καθήκον (ή αυτό που, τέλος πάντων, θεωρεί καθήκον ο ήρωας) συγκρούεται με τις προσωπικές του επιθυμίες ή την αγάπη του για ζωή που μόλις έχει αφυπνιστεί μέσα του. Ή, αν θέλετε να το θέσουμε διαφορετικά, το προσωπικό ενάντια στο επιβεβλημένο, το "θέλω" ενάντια στο "πρέπει" (όλα εντός εισαγωγικών, γιατί τίποτα δεν είναι ξεκάθαρο και κανείς δεν μας βεβαιώνει ότι πρόκειται όντως για "πρέπει", αφού όλα αυτά βασίζονται σε προσωπικά πιστεύω). Ή πάλι ένας άνθρωπος ενάντια στην Ιστορία (ή έρμαιο της Ιστορίας, που παρασύρει στο ορμητικό διάβα της κάθε προσωπική επιθυμία, πόθο ή σχεδιασμό).
Παράλληλα με αυτό το βασικό κατά τη γνώμη μου μοτίβο εντοπίζουμε και την τόσο πρώιμη κριτική του Βάιντα στο κομουνιστικό καθεστώς και στη νέα, άλλου τύπου άρχουσα τάξη που μόλις έχει αναδυθεί. Τα προνόμιά της, η διαφθορά της, είναι ήδη ορατά. Και είναι απορίας άξιο το πώς επιτράπηκε στο σκηνοθέτη να γυρίσει μια τέτοια ταινία, με τόσο κριτική ματιά στα πράγματα.
Πολύ δυνατές εικόνες, υποβλητική ατμόσφαιρα και η απελπισμένη, δίχως ορατή διέξοδο ματιά που λέγαμε και στην αρχή, συνθέτουν μια από τις κλασικές ταινίες του παγκόσμιου σινεμά. Η οποία μάλιστα έχει την ικανότητα να αποκαλύπτει και καινούρια ενυπάρχοντα στοιχεία της όταν τη βλέπει ξανά κανείς. Κατά την προσωπική μου γνώμη πρόκειται για εξαιρετικό φιλμ!

ΑΣΦΥΚΤΙΚΟ "KANAL"

Βρισκόμαστε στα 1957. Ένας νέος τότε πολωνός σκηνοθέτης κάνει τη δεύτερη μεγάλου μήκους ταινία του και εντυπωσιάζει τους πάντες. Μιλάμε για τον   Wajda, έναν από τους σημαντικότερους δημιουργούς μιας πλούσιας κινηματογραφικά χώρας. Η ταινία είναι το "Kanal".
Για να σας πω από την αρχή τι έχετε να "αντιμετωπίσετε", θα δηλώσω ότι πρόκειται για μια από τις πιο απελπισμένες, κλειστοφοβικές, αγχωτικές ταινίες που έχω δει ποτέ. Ο Βάιντα, καταγράφοντας με ρεαλισμό την ιστορία του, αρνείται να αφήσει και την παραμικρή χαραμάδα ελπίδας. Τι πετυχαίνει έτσι; Θα το συζητήσουμε μετά.
Η ταινία διαδραματίζεται την εποχή της εξέγερσης της Βαρσοβίας ενάντια στους ναζί κατακτητές. Η πόλη είναι ερειπωμένη, με κατεστραμένα κτίρια όπου κι αν κοιτάξει κανείς (εκπληκτικό το σκηνικό που στήνεται στις πρώτες σκηνές). Μια ομάδα επαναστατών, περικυκλωμένη από τους γερμανούς, αναγκάζεται να καταφύγει στους αχανείς υπόνομους της πόλης. Από εκεί και πέρα η κατάσταση γίνεται κυριολεκτικά ασφυκτική. Η ταινία είναι γυρισμένη κατά τα 3/4 περίπου μέσα στους εφιαλτικούς, λαβυρινθώδεις υπόνομους. Κλειστοφοβικότητα, βρώμα, αναθυμιάσεις που προκαλούν ακόμα και παραισθήσεις. Η έξοδος αδύνατη σχεδόν, αφού στα περισσότερα ανοίγματα καραδοκούν οι ναζί. Η ομάδα των παρτιζάνων σύντομα διασπάται και το φιλμ παρακολουθεί τις διάφορες μικρότερες ομάδες στην ατέρμονη περιπλάνησή τους στην υπόγεια αυτή κόλαση. Ένας - ένας καταρρέουν με διάφορους τρόπους, χάνονται, πεθαίνουν. Η δεξιοτεχνία του Βάιντα και η βαριά, κλειστοφοβική ατμόσφαιρα που δημιουργεί, κάνουν τον θεατή να συμπάσχει με τους ήρωες, να ανασαίνει θαρρείς τον μολυσμένο αέρα. Παράλληλα όμως ο Βάιντα κάνει και κάτι άλλο: Δείχνοντάς μας από την αρχή, πριν ακόμα κατέβουν εκεί κάτω, αλλά και κατά τη διάρκεια της περιπλάνησής τους, τις προσωπικές ιστορίες και σχέσεις αρκετών από τα μέλη της ομάδας, δημιουργεί χαρακτήρες με βάθος και διαφορετικές προσωπικότητες. Έτσι αυτό που παρακολουθούμε είναι το μαρτύριο συγκεκριμένων ανθρώπων και όχι μιας απρόσωπης ομάδας με μέλη για τα οποία δεν ξέρουμε τίποτα. Αυτή η εμπλοκή του προσωπικού στοιχείου κάνει τα πράγματα ακόμα δυσκολότερα για τον θεατή, αφού μπορεί να νοιώσει τη φρίκη του καθενός. Κι αυτή η μείξη προσωπικού στοιχείου και ιστορίας ή - αν προτιμάτε - ανθρώπων που είναι έρμαια της ιστορίας, είναι στοιχείο που θα βρούμε και σε άλλα φιλμ του μεγάλου αυτού δημιουργού.
Από τις πρώτες σκηνές τονίζεται η μεγάλη κόπωση όλων αυτών των ανθρώπων, η οποία φυσικά επιτείνεται μετά την κάθοδο. Οι επαναστάτες της ταινίας δεν έχουν τίποτα το ηρωικό. Είναι, πάνω απ' όλα, άνθρωποι που υποφέρουν και το μόνο που ποθούν είναι να επιστρέψουν όχι σε κάποια ιδανική κοινωνία, αλλά στην κοινότοπη καθημερινότητά τους, στο σπίτι τους, που γι' αυτούς φαντάζουν κυριολεκτικά σαν παράδεισος. Αυτό που πετυχαίνει λοιπόν ο Βάιντα νομίζω, είναι να κάνει πάνω απ' όλα μια απίστευτη αντιπολεμική ταινία. Αυτό που σιχαίνεσαι είναι ο πόλεμος, η καταστροφή, η αβάσταχτη κούραση. Μέσα σ' αυτή την κόλαση ο διαχωρισμός καλών - κακών, εξεγερμένων και κατακτητών, περνά σε δεύτερη μοίρα. Το κυρίαρχο στοιχείο είναι η φρίκη.
Θεωρώ το "Kanal" ένα αριστούργημα, το οποίο ωστόσο - προσοχή - δύσκολα βλέπεται. Αν το δείτε θα νοιώσετε πραγματικά σα να έχετε φάει γροθιά στο στομάχι. Ο συνδυασμός κλειστοφοβικότητας και απόλυτα απελπισμένης οπτικής είναι νομίζω αυτό που μας κάνει να νοιώσουμε έτσι. Προσπαθείστε το. Πριν την κάθοδό σας όμως στις αβύσους της ταινίας, πάρτε όσο πιο βαθιές ανάσες μπορείτε. Θα σας χρειαστούν εκεί κάτω.