"ΕΝΑΣ ΘΑΝΑΤΟΠΟΙΝΙΤΗΣ ΔΡΑΠΕΤΕΥΣΕ" Ή Ο ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ

Ο Robert Bresson (1901-1996) είναι σίγουρα ένας σκηνοθέτης για λίγους. Αν με μια λέξη θα έπρεπε να τον χαρακτηρίσω, η λέξη αυτή θα ήταν "λιτός". Είναι σαν να χρησιμοποιεί μόνο τα απολύτως αναγκαία, το μίνιμαλ της κινηματογραφικής γραφής, για να εκφράσει αυτά που θέλει να πει. Είναι περίεργο, αλλά αυτή η λιτότητα, η αυστηρότητα, δίνει στις ταινίες του μια εντελώς πνευματική διάσταση.
Το φιλμ "Ένας Θανατοποινίτης Δραπέτευσε" (Un condamne a mort s'est echappe ou le vent souffle ou il veut) του 1956 αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα. Κατά τη διάρκεια του πολέμου ένας αντιστασιακός γάλλος οδηγείται σε φυλακή της Γκεστάπο. Από την πρώτη μέρα, από την πρώτη στιγμή θα λέγαμε, αρχίζει μεθοδικά, αργά και υπομονετικά, δίχως κανένα δισταγμό και υποχώρηση, να καταστρώνει σχέδιο για δραπέτευση. Έως, εβδομάδες ή μήνες μετά, έρχεται η ώρα να το δοκιμάσει στην πράξη.
Το είπαμε: Ο Μπρεσόν περιορίζεται στα απολύτως αναγκαία. Κοντινά στα πρόσωπα του ήρωα και των συγκρατουμένων του, το γυμνό κελί, οι εξ ίσου γυμνοί χώροι του φαγητού και της αυλής, οι τοίχοι, τα αντικείμενα, τα ευτελή, καθημερινά αντικείμενα που θα χρησιμοποιήσει για την απόδραση... Λιγοστοί διάλογοι, μια φωνή off που αφηγείται την ιστορία και τα συναισθήματα του ήρωα, συνθέτουν τελικά μια ελεγεία για την ελευθερία, τον πόθο για αποτίναξη κάθε ζυγού και τυραννίας. Και συγχρόνως μιλά για τη δύναμη του πνεύματος, την υπομονή και την επιμονή, τη θέληση και την προσήλωση σε στόχους, τη στωικότητα... και ό,τι άλλο εσείς θα ανακαλύψετε. Όσο για τα αντικείμενα (τα πιο κοινά αντικείμενα όπως ένα κουτάλι, ένα τσίγκινο πιάτο, ένα σχοινί, το σανίδι μιας πόρτας κλπ.), μοιάζουν να περιβάλλονται από μια αύρα πολυτιμότητας, σχεδόν ιερότητας. Κάθε τι ευτελές είναι όχι απλώς πολύτιμο, αλλά κυριολεκτικά απαραίτητο. Συγχρόνως το σιωπηλό αυτό φιλμ δημιουργεί ένταση και σασπένς πραγματικά από το τίποτα. Βλέπετε, όλα όσα διαδραματίζονται (ή μάλλον όσα επιχειρεί ο ήρωας) είναι κυριολεκτικά θέμα ζωής ή θανάτου.
Εξαιρετικό, κλασικό φιλμ, το οποίο, προειδοποιώ, θα κουράσει με τους αργούς ρυθμούς και την σχεδόν εξαντλητική επιμονή του στην κατάδειξη των λεπτομερειών όσους δεν είναι συνηθισμένοι σε ένα άλλου είδους, πνευματικού και φιλοσοφικού κινηματογράφου. Για μένα πάντως η θέασή του αποτελεί εμπειρία.

ΤΟ ΚΑΤΑ ΜΠΡΕΣΟΝ ΚΑΤΑΡΑΜΕΝΟ ΧΡΗΜΑ

Θα το πω από την πρώτη στιγμή: Το σινεμά του Robert Bresson (1901-1999) είναι δύσκολο, απευθύνεται κυρίως σε σινεφίλ. Ίσως μεγάλο μέρος της δυσκολίας αυτής οφείλεται στη "στεγνότητά" του, την έλλειψη αφηγηματικότητας και δράσης. Για τα τελευταία αυτά χαρακτηριστικά δεν είναι ακριβώς υπέυθυνα τα σενάρια (που είναι "κανονικά"), αλλά ο τρόπος κινηματογράφησης. Η κάμερα του Bresson είναι αυτή που αποφεύγει τη δράση, όχι τα όσα συμβαίνουν σεναριακά.
"Το Χρήμα" του 1983 υπήρξε η τελευταία του ταινία. Εδώ παίρνει ένα διήγημα του Τολστόι, το μεταφέρει στη σύγχρονη εποχή και το φέρνει απόλυτα στα δικά του μέτρα. Τα μπρεσονικά γνωρίσματα βρίσκονται όλα εδώ: Μινιμαλισμός και λιτότητα στο έπακρο, απαραίτητες μόνο κινήσεις της κάμερας, γυμνή και στεγνή εικόνα που, ανεξάρτητα με το τι αφηγείται, κινηματογραφεί μόνο καθημερινά, συνηθισμένα πράγματα, ερασιτέχνες ηθοποιοί που παίζουν με παράξενο, αργό τρόπο, σαν υπνωτισμένοι. Τα πάντα περιορίζονται στο απόλυτα αναγκαίο, τίποτα δεν είναι περιττό, δεν υπάρχει καμιά φιοριτούρα, κανένα εφφέ.
Φυσικά όλα αυτά μπορεί να κουράσουν τον ανύποπτο θεατή. Τα νοήματα ωστόσο είναι πολλά και πλούσια. Πρώτα - πρώτα ο Bresson ξεκινά από το τεριμμένο: Το χρήμα δεν φέρνει ευτυχία. Αντίθετα, εδώ έχουμε μια αλυσίδα όλο και κλιμακούμενων καταστροφών, που φτάνουν σε απώλειες ζωών. Χαρακτήρες αλλάζουν, άνθρωποι διαφθείρονται, ζωές πάνε στράφι, και όλα ξεκινούν από ένα πλαστό χαρτονόμισμα. Ταυτόχρονα όμως ανιχνεύουμε και μια αρκετά πολιτική ματιά: Τα πλουσιόπαιδα, από τα οποία ξεκινά το κακό, μένουν ουσιαστικά ατιμώρητα. Οι επιπτώσεις στη ζωή των μεσαίων είναι σχετικά μικρές - παρά το ότι μάλιστα αυτοί οι τελευταίοι συνέχισαν αδίστακτα τον κύκλο της ανηθικότητας. Στη ζωή των φτωχών όμως, του μεροκαματιάρη ήρωα, της οικογένειάς του και του περίγυρού του, επέρχεται ένα αληθινό τσουνάμι που θα αλλάξει ριζικά (προς το χειρότερο φυσικά) τη μοίρα τους - αφού πρώτα θα έχει αλλάξει τους χαρακτήρες τους. Πιο ταξικά δεν γίνεται...
Σε ένα άλλο επίπεδο πάλι, παρακολουθούμε την πορεία ενός ανθρώπου από την τιμιότητα προς το απόλυτο κακό. Η σκοτεινή πλευρά της ανθρώπινης ψυχής εμφανίζεται με τα μελανότετρα χρώματα. Στην ψυχή του δεν χωρά ούτε ευγνωμοσύνη ούτε μετάνοια. Η διαφθορά ενός ανθρώπου οδηγείται στα απόλυτα άκρα.
Φυσικά μπορείτε και σεις να εξάγετε κι άλλα ακόμα ή και διαφορετικά συμπεράσματα. Οι ταινίες σκηνοθετών με όραμα και προσωπικότητα έχουν πάντοτε πολλά επίπεδα. Ανεξαρτήτως αυτού όμως, πρόκειται για δύσκολη ταινία, που απευθύνεται κυρίως σε σινεφίλ ή, τέλος πάντων, σε όσους γνωρίζουν το έργο του Bresson και ξέρουν το στιλ του, που, όπως είπαμε, βασίζεται στο ελάχιστο. Όσο για τους υπόλοιπους... εγώ τους προειδοποίησα.

Ο ΠΟΡΤΟΦΟΛΑΣ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΗΘΙΚΗΣ

Ο Robert Bresson (1901-1999) είναι ένας δύσκολος, ίσως και στριφνός σκηνοθέτης. Διαθέτει ένα πολύ προσωπικό στιλ, ωστόσο πολύ δύσκολα θα μπορούσε να είναι πολύ δημοφιλής λόγω ακριβώς των σκηνοθετικών ιδιαιτεροτήτων του. Το σινεμά του είναι φιλοσοφικό, καταπιάνεται με προβλήματα ηθικής και γενικά δίνει τροφή για σκέψη, αν και συχνά τα νοήματά του είναι δυσνόητα.
Ο "Πορτοφολάς" (Pickpocket) του 1959 θεωρείται από πολλούς το αριστούργημά του. Αφηγείται την ιστορία ενός νεαρού που βρίσκεται σε σύγκρουση με την κοινωνία (και θεωρεί μάλλον ότι αυτός είναι ο μόνος τρόπος να υπάρξει στους κόλπους της) και σαν μέσον αυτής της σύγκρουσης επιλέγει να γίνει πορτοφολάς, αν και του δίνονται ευκαιρίες για άλλες δουλειές. Το "επάγγελμα" αυτό του γίνεται σχεδόν εθισμός. Η σύλληψη είναι αναπόφευκτη. Τελικά ο δρόμος για τη λύτρωση μέσω της αγάπης (που βρίσκεται διαρκώς μπροστά του) είναι δαιδαλώδης και πολύπλοκος, αφού αρνείται να ακολουθήσει τον εύκολο, ευθύ δρόμο προς αυτή.
Όλα αυτά δίνονται με την ασπρόμαυρη φωτογραφία και το προσωπικό στιλ του Μπρεσόν, που, αν μου ζητούσαν να το χαρακτηρίσω με δυο λέξεις, θα επέλεγα τις "μινιμαλισμός" και "αυστηρότητα". Οι κινήσεις της κάμερας είναι λιγοστές, οι εικόνες απλές, όπως και τα σκηνικά. Ακόμα απλούστερες είναι οι κινήσεις και το παίξιμο των ερασιτεχνών ηθοποιών, που αντιδρούν ήσυχα, μόνο με τις απόλυτα απαραίτητες, ελάχιστες κινήσεις ή εκφράσεις, όσο σημαντικά κι αν είναι αυτά που τους συμβαίνουν. Όλη αυτή η αυστηρότητα είναι σα να δίνει ένα ιδιαίτερο βάρος σε κάθε λέξη, σε κάθε κίνηση, βλέμμα ή αντικείμενο. Νοιώθεις ότι κάθε τι που βλέπεις ή ακούς έχει ένα ιδιαίτερο βάρος και είναι το ελάχιστο δυνατό. Όταν όμως περιγράφει τον τρόπο που η ομάδα των πορτοφολάδων ξαφρίζει ανύποπτους ανθρώπους σε μέρη όπου συνωστίζονται, τότε τα πάντα γίνονται ρευστά και είναι σκηνοθετημένα αριστοτεχνικά, σα να παρακολουθούμε μια εξαιρετική χορογραφία. Είναι σαφές ότι ο Μπρεσόν γοητεύεται από την ευρηματικότητα, την ομορφιά θα έλεγε κανείς όλης αυτής της απάτης.
Γίνεται νομίζω σαφές ότι πρόκειται για σινεμά για λίγους. Κάποιους τους γοητεύει αφάνταστα, πολλούς τους κουράζει. Ούτως ή άλλως αποτελεί μια κινηματογραφική ιδιαιτερότητα.