ΤΟ "SOLARIS" ΚΑΙ ΑΥΤΑ ΠΟΥ ΚΡΥΒΟΥΜΕ ΜΕΣΑ ΜΑΣ

Το 1972 ο μεγάλος ρώσος δημιουργός Andrei Tarkovsky (1932-1986) γυρίζει την πρώτη από τις δύο ταινίες επιστημονικής φαντασίας του έργου του, το "Solaris", βασισμένο στο ομώνυμο βιβλίο του σημαντικού πολωνού συγγραφέα Στανισλάβ Λεμ.
Ένας επιστήμονας στέλνεται σε ένα διαστημικό σταθμό που για πολλά χρόνια περιφέρεται γύρω από τον μυστηριώδη πλανήτη Σολάρις μελετώντας τον (χωρίς αποτέλεσμα). Ο πλανήτης καλύπτεται ολόκληρος απο έναν (ζωντανό;) ωκεανό και ο ήρωας πρέπει να αποφασισει αν η αποστολή θα συνεχιστεί ή όχι. Αυτό που θα βρει είναι ένας διαλυμμένος, σχεδόν ερειπωμένος σταθμός και μια ατμόσφαιρα εγκατάλειψης, παρακμής και σχεδόν παράνοιας. Το συγκλονιστικότερο όμως είναι ότι την επόμενη μέρα θα βρει να τον περιμένει με σάρκα και οστά στο δωμάτιό του η από χρόνια νεκρή γυναίκα του.
Φυσικά η ατμόσφαιρα της ταινίας είναι ονειρική. Ο Ταρκόφσκι, με πρόσχημα την επιστημονική φαντασία, ενδιαφέρεται να εξερευνήσει τον εσωτερικό μας κόσμο, τις βαθύτερες επιθυμίες μας, τις καλά κρυμένες ενοχές μας. Αυτό που ο πλανήτης φέρνει στην επιφάνεια είναι όσα βρίσκονται κάτω από το συνειδητό μέρος της ανθρώπινης ψυχής. Είτε αυτά είναι επιθυμίες είτε εφιάλτες.
Και, φυσικά επίσης, η ταινία είναι αργή, με τους χαρακτηριστικά αργούς ταρκοφσκικούς χρόνους. Αλλά εκεί δεν κρύβεται μεγάλο μέρος της  γοητείας του πιο ξεχωριστού ίσως δημιουργού του σινεμά; Οι πανέμορφες εικόνες στη γη, με το πανταχού παρόν στο κινηματογραφικό του σύμπαν υγρό στοιχείο, και οι συχνά εφιαλτικές εικόνες στο διάστημα, εμπεριέχουν τόση ποίηση που σπάνια συναντά κανείς στην 7η τέχνη. Θα μείνω όμως στο ονειρικό στοιχείο: Οι διαδοχικοί θάνατοι της γυναίκας είναι μια από τις δυνατότερες απεικονίσεις εφιάλτη που έχουμε δει στην οθόνη. Όσο για την απροσδόκητη τελική σκηνή, απλώς ολοκληρώνει ένα ποιητικό αριστούργημα.
Γνωρίζω ότι πολλοί, εθισμένοι στους ταχύτατους ρυθμούς που κυριαρχούν στο σύγχρονο mainstream σινεμά, δεν αντέχουν τον κινηματογράφο του Ταρκόφσκι, με την ομορφιά σε πρώτο επίπεδο, και τα μόνιμα μοτίβα της νοσταλγίας, της ποίησης, του πόνου (ο βαθύς πόνος για όσα έχουν χαθεί είναι ένα ακόμα βασικό μοτίβο του "Σολάρις"). Όσοι όμως μπορούν να απολαύσουν ένα διαφορετικό σινεμά γνωρίζουν ότι πρόκειται για αριστούργημα. Γι' αυτούς - και για τις ερμηνείες που μπορεί να δώσει ο καθένας - τα λόγια είναι περιττά. Όσα συμβαίνουν στην οθόνη αοπτελούν το άλφα και το ωμέγα.
ΥΓ: Έχει ενδιαφέρον ότι σε κάποια σημεία η ταινία αγγίζει τα όρια της ταινίας τρόμου (μην το θεωρήσετε "υβριστικό", μιλώ απλά για τη δομή της). Στα χέρια άλλου δημιουργού θα μπορούσε να δοθεί ως τέτοια. Ο Ταρκόφσκι βέβαια δεν ενδιαφέρεται για το είδος. Οι στόχοι του είνα άλλοι Απλώς βρήκα ενδιαφέρουσα αυτή την παρατήρηση.

ΝΟΣΤΑΛΓΙΑ ΚΑΙ ΚΑΘΑΡΗ ΠΟΙΗΣΗ

Για τον Andrey Tarkovsky (1932-1986) τι να πούμε; Ότι υπήρξε ο μεγαλύτερος ποιητής του σινεμά; Ότι είναι δύσκολος, στατικός, αλλά ταυτόχρονα υπνωτιστικός, με πανέμορφες εικόνες, ενώ διέθετε σε ύψιστο βαθμό πνευματικότητα; Ότι το σινεμά του είναι δύσκολο, τόσο όμορφο όμως που κυριολεκτικά παραλύει τον θεατή που θα αφεθεί σ' αυτό; Αυτά και άλλα πολλά.
Η "Νοσταλγία" γυρίζεται στην Ιταλία το 1983 (του ήταν πια σχεδόν αδύνατο να γυρίζει ταινίες στην πατρίδα του) και είναι η προτελευταία ταινία του. Και ακριβώς αυτό το συναίσθημα, η νοσταλγία, τη διαπερνά απ' άκρη σ' άκρη. Προφανώς και ο ίδιος ο δημιουργός της, αυτοεξόριστος, νοσταλγεί τη Ρωσία και το βγάζει κάθε στιγμή στην οθόνη. Ένας ρώσος ποιητής ταξιδεύει στην Ιταλία με την όμορφη διερμηνέα του. Διαφορετικοί χαρακτήρες οι δυο τους. Αυτός ασκητικός, στραμένος αποκλειστικά σχεδόν στα πνευματικά και περιφρονώντας τα εγκόσμια, εκείνη πιο προσγειωμένη, ερωτική, μπερδεμένη πνευματικά. Κάποια στιγμή θα συναντήσουν έναν τρελό (;) που προσπαθεί να εκπληρώσει ένα τάμα. Ο ποιητής θα αναλάβει ο ίδιος αυτό το χρέος.
Εκτός από τη νοσταλγία, ο χριστιανισμός του Ταρκόφσκι βρίσκεται εδώ στο υψηλότερο ίσως σημείο του. Ταυτιζόμενος με τον ποιητή (αλλά και συμφωνώντας με τον τρελό), μοιάζει να περιφρονεί απόλυτα κάθε γήινη ευχαρίστηση, ακόμα και τον έρωτα. Γι' αυτόν τα της ψυχής έχουν απείρως μεγαλύτερη σημασία. Το στοιχείο του νερού, εμμονή του Ταρκόφσκι, είναι και εδώ κυρίαρχο - όπως και στο "Στάλκερ". Το κατόρθωμα του μεγάλου δημιουργού είναι ότι μέσα από ένα μινιμαλιστικό σενάριο και δράση, μέσα από τους αργούς, υπνωτιστικούς ρυθμούς, μέσα από τις πανέμορφες πραγματικά εικόνες (η τελευταία αινιγματική σκηνή είναι αληθινά μια από τις ομορφότερες του παγκόσμιου κινηματογράφου), καταφέρνει να περνά τέλεια αυτή την πνευματικότητα, τα πιστεύω του. Σπάνια μορφή και περιεχόμενο βρίσκονται σε τέτεοια θαυμαστή αρμονία. Και σπάνια η ποίηση έίναι τόσο, μα τόσο κυρίαρχη.
Ο Ταρκόφσκι είναι βέβαια αυτός που είναι και η "Νοσταλγία" του ένα ποιητικό αριστούργημα. Λίγοι μπορούν να απολαύσουν τις ταινίες του, ακριβώς λόγω των αργών ρυθμών και της μινιμαλιστικής δράσης. Το καταλαβαίνω. Σεβαστό. Προσωπικά με γοητεύει όσο λίγοι άλλοι σκηνοθέτες. Αυτό που με ενδιαφέρει όμως να επισημάνω και να σχολιάσω είναι ένα άλλο στοιχείο, που αφορά όλες τις μορφές τέχνης: Αφήνομαι στη μαγεία του Ταρκόφσκι και τον θεωρώ μεγάλο, ενώ ταυτόχρονα δεν συμφωνώ καθόλου σχεδόν με τις ιδέες του. Η πνευματικότητά του είναι συγκινητική, γοητευτική και απόλυτα ειλικρινής, αλλά... Δεν είμαι ιδιαίτερα χριστιανός και ο πανταχού παρόν χριστιανισμός του με αφήνει αδιάφορο. Δεν θεωρώ τον ασκητισμό ιδανικό τρόπο ζωής και δεν θαυμάζω τους μοναχούς κάθε είδους (τους σέβομαι απόλυτα για τις επιλογές τους, αλλά προσωπικά δεν με ενδιαφέρουν). Με ενοχλεί η θέση του για τις γυναίκες (λίγο-πολύ θεωρεί ότι ο μοναδικός προορισμός τους είναι η δημιουργία και φροντίδα οικογένειας). Και πολλά άλλα. Εδώ ακριβώς όμως βρίσκεται νομίζω το μεγαλείο της τέχνης. Γιατί, ανεξάρτητα από τις αδιάφορες για μένα θέσεις του, εξακολουθώ να τον θαυμάζω και να τον θεωρώ μέγιστο. Κι αυτό (μου) συμβαίνει συχνά όχι μόνο στο σινεμά, αλλά και με άλλους δημιουργούς σε άλλες τέχνες. Θεωρώ το φαινόμενο αυτό εξαιρετικά ενδιαφέρον, αφού δείχνει πόσο ανεξάρτητη είναι συχνά η τέχνη από την ιδεολογία από την οποία εμφορείται. Φυσικά θα προτιμούσα να συμφωνώ και με τις ιδέες ενός καλλιτέχνη που θαυμάζω. Τότε θα ήμουν ακόμα πιο ευτυχής. Παρ΄ όλα αυτά, όπως είπα, δεν μου είναι απαραίτητο. Ίσως γι' αυτό να μιλάμε συχνά για τη "μαγεία" της τέχνης. Γιατί στις μεγάλες στιγμές της μπορεί να καταφέρει αυτό ακριβώς το μαγικό: Να θαυμάζεις κάποιον, ενώ διαφωνείς μαζί του.

Ο ΜΙΚΡΟΣ ΙΒΑΝ, Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ Η ΠΟΙΗΣΗ

"Τα Παιδικά Χρόνια του Ιβάν" (Ivanovo destvo) είναι η πρώτη μεγάλου μήκους ταινία που γυρίζει ο Andrei Tarkovsky (1932-1986) το 1962. Έχει κάποιες διαφορές από το υπόλοιπο έργο του, συγχρόνως όμως συναντούμε και πολλά χαρακτηριστικά γνωρίσματα, που θα αναπτυχθούν αργότερα.
Κατά τη διάρκεια της ναζιστικής εισβολής στη Ρωσία, ο μικρός, ορφανός Ιβάν ρισκάρει διαρκώς τη ζωή του περνώντας στην απέναντι όχθη ενός ποταμού, που είναι κατειλημένη από τους γερμανούς, μεταφέροντας πολύτιμες πληροφορίες στο ρωσικό στρατό, οι αξιωματικοί του οποίου τον υπεραγαπούν, έχοντάς τον κάτι σαν μασκότ.
Μ' αυτή την απλή υπόθεση, ο Ταρκόφσκι κάνει το πρώτο του ποιητικό φιλμ, καταφέρνοντας να απογειώσει θαρρείς τις εικόνες του από τα εγκόσμια, και ταυτόχρονα να κάνει μια από τις πλέον αντιπολεμικές ταινίες του σινεμά. Δίχως να έχει τους τόσο αργούς ρυθμούς που χαρακτηρίζουν τις επόμενες δουλειές του, δημιουργεί πανέμορφες, ποιητικές, ασπρόμαυρες εικόνες, που έχουν να κάνουν τόσο με τα όνειρα του μικρού (στα οποία κυρίως εμφανίζεται η σκοτωμένη μάνα του) όσο και, παραδόξως, με τις εφιαλτικές, συχνά αποκαλυπτικές εικόνες του πολέμου. Και εδώ βρίσκεται και η άλλη διάσταση του φιλμ. Ακόμα και μ' αυτόν τον τόσο ποιητικό τρόπο, δεν μπορούμε παρά να αισθανθούμε φρίκη για τόση καταστροφή, τόση δυστυχία, τόσες χαμένες, κακοξοδεμένες ζωές. Και πρώτη και καλύτερη βέβαια του ίδιου του Ιβάν, που αντί να περνά την ευτυχισμένη παιδική ηλικία που θα του άξιζε, ζει μέσα στα ερείπια, τις λάσπες, το κρύο, τον θάνατο. Η ίδια η ψυχή του, πλημμυρισμένη από μίσος για τους ναζί, με μόνο στόχο να εκδικηθεί τη σφαγή των δικών του, δίνει μια πολύ δυνατή εικόνα της ψυχικής "διαστροφής" που προκαλεί ο πόλεμος. Γιατί είναι όντως συγκλονιστικό να βλέπεις ένα δεκάχρονο ή δωδεκάχρονο αγοράκι να έχει σα μόνο στόχο στη ζωή του την τυφλή εκδίκηση. Ο Ταρκόφσκι, πράτοντας έξυπνα και διαλεκτικά, δείχνει εκτός από τον ηρωισμό του μικρού και την αλλοτρίωση, την "απανθρωποποίησή" του, για την οποία βέβαια μόνο αυτός δεν φταίει (είναι χαρακτηριστικές οι σκηνές όπου ο μικρός λεει με βεβαιότητα που παγώνει "Μα δεν υπάρχουν καλοί γερμανοί" και, βλέποντας τις γκραβούρες του Ντίρερ με θέμα την Αποκάλυψη και τους καβαλάρηδες από την κόλαση να θερίζουν ανθρώπους αναφωνεί: "Να, βλεπεις; Από τότε οι γερμανοί σκότωναν!")
Στο φιλμ νομίζω ότι δεν υπάρχει - τουλάχιστον τόσο ανεπτυγμένη - η μεταφυσική διάσταση που χαρακτηρίζει το έργο του δημιουργού. Υπάρχει όμως ήδη η εμμονή του με το νερό και τις υδάτινες επιφάνειες (είναι πανέμορφες οι νυχτερινές εικόνες στο βάλτο, με τη βάρκα και τις φωτοβολίδες). Και υπάρχει - το είπα ήδη - και μια αλλόκοτη, άγρια ομορφιά ακόμα και στις εικόνες καταστροφής.
Θεωρώ "Τα Παιδικά Χρόνια του Ιβάν" ίσως όχι ακόμα μια χαρακτηριστική ταινία του Ταρκόφσκι, πλην όμως μια θαυμάσια ταινία, έστω και με λιγότερα ταρκοφσκικά γνωρίσματα.

ΑΡΓΟ ΑΛΛΑ ΣΑΓΗΝΕΥΤΙΚΟ "ΣΤΑΛΚΕΡ"

Είμαι από τους λίγους ανθρώπους που γνωρίζω που τους αρέσει το "Stalker" του Andrei Tarkovsky (1932-1986), που γύρισε ο μεγάλος ρώσος δημιουργός το 1979. Μπορώ να καταλάβω τον βασικό λόγο γι' αυτό: Το "Στάλκερ", όπως και όλες οι ταινίες του Ταρκόφσκι, είναι μια εξαιρετικά αργή ταινία. Που αποτελείται βέβαια από πανέμορφες εικόνες, αλλά οι περισσότεροι θεατές, οι σύγχρονοι τουλάχιστον, δεν μπορούν να αντέξουν αυτούς τους ρυθμούς.
Το φιλμ βασίζεται σε ένα μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας των εξαίρετων σοβιετικών συγγραφέων του είδους αδελφών Στρουγκάτσκι. Στάλκερ σημαίνει οδηγός. Ο στάλκερ λοιπόν που προταγωνιστεί οδηγεί παράνομα ανθρώπους στην απαγορευμένη "Ζώνη", μια μυστηριώδη, κατεστραμένη περιοχή όπου δεν ισχύουν οι φυσικοί νόμοι και όπου διάφορα παράδοξα, συχνά επικίνδυνα, συμβαίνουν. Δεν ξέρουμε πώς δημιουργήθηκε η "Ζώνη" (στο βιβλίο αυτό είναι σαφές, ο Τ. όμως το αφήνει αδιευκρίνιστο). Ίσως επειδή εκεί προσεδαφίστηκε κάποιο εξωγήινο σκάφος, ίσως για κάποιον άλλον άγνωστο λόγο. Στο κέντρο της υπάρχει το "Δωμάτιο", όπου υποτίθεται ότι γίνεται αληθινή η πιο κρυφή σου επιθυμία. Οι συγκεκριμένοι άνθρωποι, ένας επιστήμονας κι ένας συγγραφέας, οδηγούνται προς αυτό από τον Στάλκερ ανάμεσα στους κινδύνους και τα μυστηρια της Ζώνης.
Φυσικά καταλαβαίνουμε από τη αρχή ότι τον Τ. τον ενδιαφέρουν φιλοσοφικά πρβλήματα και όχι ξεκάθαρες λύσεις ή απαντήσεις στα ερωτήματα που προκύπτουν. Γι' αυτό μην περιμένετε εξηγήσεις. Το ίδιο το ταξίδι είναι αυτό που μετρά. Ξέρουν όμως όλοι τι ακριβώς θέλουν; Είναι έτοιμοι να μπουν σο Δωμάτιο και να το πραγματοποιήσουν ή μήπως αυτό μπορεί ακόμα και να τους σκοτώσει; Γιατί ο Στάλκερ κάνει την παράνομη και επικίνδυνη δουλειά που κάνει ενώ ο ίδιος δεν μπαίνει ποτέ στο Δωμάτιο όπου οδηγεί τους άλλους; Υπάρχει ακόμα πίστη ή αυτή έχει πια εξαφανιστεί και ποιες είναι οι επιπτώσεις απ' αυτό; Πώς προσεγγίζουν τα μεγάλα μυστήρια της ύπαρξης ένας επιστήμονας και ένας καλλιτέχνης; Μήπως η αντιμετώπιση και των δύο είναι λειψή;
Αυτά και άλλα θέματα συζητά το φιλμ, που είναι πνιγμένο σε υπέροχες εικαστικά, ποιητικές εικόνες. Ασπρόμαυρο (ή μάλλον σέπια) στην αρχή και στο τέλος, γίνεται έγχρωμο στο μεγαλύτερο μέρος του, όταν δηλαδή οι ήρωες βρίσκονται στη Ζώνη. Εκεί, ανάμεσα σε ερείπια, απομεινάρια ζωής, πεταμένα και σκουριασμένα αντικείμενα κάθε λογής, κυριαρχεί το αγαπημένο στον Τ. υγρό στοιχείο, που είναι πανταχού παρόν. Το νερό, σε κάθε μορφή, μοιάζει να βρίσκεται παντού, να καλύπτει σχεδόν κάθε επιφάνεια. Το πράσινο χρώμα βρίσκεται κυριαρχεί επίσης.
Όλο αυτό το κατεστραμένο, υγρό τοπίο της Ζώνης, που διασχίζουν αργά και βασανιστικά οι τρεις ήρωες, κάνοντας συνεχείς φιλοσοφικές και άλλες συζητήσεις, ασκεί μια ιδιαίτερη γοητεία σε μένα τουλάχιστον. Γι' αυτό κυρίως αγαπώ τόσο αυτή την ταινία. Την θεωρώ ένα είδος παράξενου τριπ, ένα ταξιδι στο άγνωστο, που αποτελείται όμως από τόσο οικεία τοπία και αντικείμενα... Αν νομίζετε ότι μπορείτε να αντέξετε τους ρυθμούς της, το συνιστώ ανεπιφύλακτα.
ΥΓ: Το "Στάλκερ" είναι η μία από τις δύο ταινίες επιστημονικής φαντασίας που έκανε στο πολύ μικρό σε όγκο έργο του ο Ταρκόφσκι. Η άλλη είναι βέβαια το "Σολάρις".