Η ΓΡΑΦΕΙΟΚΡΑΤΙΑ, ΤΟ ΠΑΡΑΛΟΓΟ ΚΑΙ Η ΚΟΥΒΑ

Βρισκόμαστε στα 1966, όταν ο Tomás Gutiérrez Alea (1928-1996) γυρίζει τον "Θάνατο ενός Γραφειοκράτη". Έχουν περάσει 7 χρόνια από την επικράτηση του Κάστρο και του σοσιαλισμού στην Κούβα και ο σκηνοθέτης εμφανίζεται πλέον απόλυτα κριτικός απέναντι στο νέο σύστημα. Όπως λέει και ο τίτλος, στόχος του είναι η εφιαλτική γραφειοκρατία, που αποτέλεσε μία από τις πληγές του "υπαρκτού σοσιαλισμού". Το είπα όμως και στο προηγούμενο ποστ μου: Μην περιμένετε σοσιαλιστικούς ρεαλισμούς και βαρύγδουπα μηνύματα. Κάθε άλλο. Το φιλμ είναι μια απόλυτα τρελή, σουρεαλιστική και κατάμαυρη κωμωδία.
Ένας καλλιτέχνης και "ήρωας της επανάστασης" θάβεται - σαν φόρος τιμής - με την εργατική του κάρτα. Από εκεί και πέρα αρχίζει για τον νεαρό ανηψιό του μια ατέλειωτη, παρανοϊκή οδύσσεια, αφού η χήρα θεία του δεν μπορεί να πάρει τη σύνταξη που δικαιούται δίχως την κάρτα του μακαρίτη, ο νεκρός δεν μπορεί να ξεθαφτεί για να πάρουν την κάρτα, όταν ξεθάβεται είναι αδύνατο να... ξαναταφεί κλπ. κλπ. κλπ. Τα πάντα οδηγούνται σε ένα απίστευτο κρεσέντο και ο δύστυχος ανηψιός φλερτάρει πλέον επικίνδυνα με την τρέλα...
Εναλλάσσοντας το παλαβά οπτικά γκαγκς με τις εξαιρετικά αστείες καταστάσεις, ο Αλέα κάνει συνειδητές αναφορές σε όλους τους μεγάλους της κωμωδίας: Ο Μακ Σένετ, ο Τσάπλιν, ο Χάρολντ Λόιντ και πλήθος άλλοι, αλλά φυσικά και ο Λουί Μπουνουέλ, βρίσκονται όλοι εδώ. Δεν είναι μόνο το γενικό κλίμα, που συνδυάζει διαρκώς αυξανόμενο άγχος και απόλυτα καφκικές καταστάσεις με παλαβό χιούμορ και πλήθος γκαγκς, είναι και συγκεκριμένες σκηνές που παραπέμπουν σε παλιότερους μεγάλους κωμικούς (ο καλλιτέχνης στην αρχή που μπλέκεται στα γρανάζια της μηχανής που ο ίδιος δημιούργησε όπως ο Τσάπλιν στους "Μοντέρνους Καιρούς", ο ήρωας που κρέμεται από ένα ρολόι όπως ο Χάρολντ Λόιντ κλπ.) Αλλά το σημαντικότερο είναι το κατάμαυρο στοιχείο που υπάρχει (όπως στα περισσότερα φιλμ του Αλέα). Ένα πτώμα που περιφέρεται δίχως να μπορεί να ταφεί, οι σκηνές στο νεκροταφείο τη νύχτα που παρωδούν ταινίες τρόμου, παράνομες εκταφές... Το αποκορύφωμα όμως είναι ο κλασικός στις βουβές (κυρίως) κωμωδίες τουρτοπόλεμος, μόνο που εδώ γίνεται στο νεκροταφείο και αντί για τούρτες χρησιμοποιούνται στεφάνια, φέρετρα, κομάτια από νεκροφόρες κι ό,τι άλλο μπορείτε να φανταστείτε, ενώ σκυλιά περιφέρονται μέσα στο γενικό μπάχαλο με κόκαλα στο στόμα...
Φυσικά η καυστικότατη σάτιρα του καθεστώτος είναι καίρια. Η γραφειοκρατία έχει βέβαια την τιμητική της, αλλά και πολλά άλλα στραβά σατιρίζονται: Από τους κηφήνες δημόσιους υπάλληλους μέχρι την επιβαλλόμενη "επαναστατική" τέχνη και τη γελοιότητά της. Είναι χαρακτηριστική η μπηχτή με τον μακαρίτη θείο, που ήταν γλύπτης και έχει εφεύρει μια μηχανή που παράγει αυτόματα... προτομές (καταλαβαίνετε γιατί μίλησα για σουρεαλισμό και Μπουνουέλ) ή με τον φανφαρόνο επικεφαλής του εργαστηρίου γλυπτικής με τα "ειδικά προνόμια" ως υψηλόβαθμο μέλος του κόματος.
Από τα αγαπημένα μου φιλμ, "Ο Θάνατος ενός Γραφειοκράτη" και σημαντικά προβλήματα θίγει και απολαυστικότατος είναι. Τελικά νομίζω ότι ο Alea ήταν όντως μεγάλος σκηνοθέτης.
ΥΓ: Έκπληξη προκαλεί η ελευθερία με την οποία έκανε ό,τι έκανε σε ένα καθεστώς λογοκρισίας. Δεν ξέρω αν ο ίδιος απολάμβανε ειδικές ελευθερίες (δεν τολμούσαν να τον πειράξουν τέλος πάντων) ή αν το καθεστώς της συγκεκριμένης χώρας ήταν πιο ελεύθερο από τα αντίστοιχα ευρωπαϊκά. Θα με ενδιέφερε να μάθω.

ΟΙ 12 ΚΑΡΕΚΛΕΣ ΚΑΙ Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ

Αν δεν ξέρετε τον Tomás Gutiérrez Alea (1928-1996) νομίζω ότι θα έπρεπε οπωσδήποτε να τον μάθετε. Είναι ο γνωστότερος (και πιθανόν ο σημαντικότερος) κουβανός σκηνοθέτης, αλλά οι ταινίες του έχουν τόση σχέση με τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό (όπως ίσως φοβάστε) όση εγώ με τον... Τζορτζ Μπους. Ο Alea, αν και σοσιαλιστής, έκανε σχεδόν αποκλειστικά κωμωδίες. Και μάλιστα όχι απλές κωμωδίες, αλλά συνήθως γεμάτες με κατάμαυρο χιούμορ και αρκετές σουρεαλιστικές πινελιές. Ο κύριος δάσκαλός του δεν είναι κάποιος σοβιετικός σκηνοθέτης, αλλά ο Μπουνιουέλ, του οποίου θεωρείται κινηματογραφικός απόγονος και στον οποίον, μεταξύ άλλων, αφιερώνει μία τουλάχιστον ταινία του.
"Οι Δώδεκα Καρέκλες" του 1962 δεν είναι από τα αριστουργήματά του, είναι όμως απολαυστικότατες. Την ιστορία την ξέρετε πολύ καλά. Είναι αυτή που έγινε αργότερα ριμέικ με τον Βουτσά (δεν θυμάμαι τον τίτλο, κάτι με πολυθρόνα ήταν) και από τον Μελ Μπρουκς ("Το μυστήριο με τις 12 καρέκλες"). Ο Αλέα όμως δουλεύει με μια ιστορία προσαρμοσμένη στην Κούβα και αναφερόμενη στην επανάσταση του Κάστρο (υπενθυμίζω ότι η επανάσταση έγινε το 1959, οπότε ήταν τότε μόλις 3 ετών): Όταν εθνικοποιείται η έπαυλη ενός πρώην ζάπλουτου αριστοκράτη, τα έπιπλά του πουλιούνται. Μεταξύ άλλων και ένα σετ από 12 αγγλικές καρέκλες. Και τότε μαθαίνει από την ετοιμοθάνατη πεθερά του ότι σε μια από αυτές έχει κρύψει έναν πολύτιμο οικογενειακό θησαυρό. Με τη βοήθεια λοιπόν ενός νεαρού πρώην υπηρέτη του (και τώρα, φυσικά, απόλυτα ίσου του) οργώνει την Κούβα προσπαθώντας να ανακαλύψει και να αποκτήσει ξανά μια - μια τις καρέκλες, Φυσικά το τέλος είναι απροσδόκητο, και φυσικά δεν θα σας το αποκαλύψω.
Πάνω σ' αυτή τη έξυπνη ιστορία ο Αλέα κάνει δηκτικότατα σχόλια πάνω σε πολλά θέματα: Ο αριστοκράτης είναι πονηρός, δειλός και κάθε άλλο παρά τίμιος και φυσικά κάνει τα πάντα για το χρήμα. Ωστόσο ταυτόχρονα είναι και απόλυτος κηφήνας, συνεχίζοντας και στην αναζήτηση να είναι ό,τι ήταν πάντα: Ένα παράσιτο. Έχει πολλή πλάκα ότι ακόμα κι εκεί όλη τη δουλειά και όλες τις ιδέες τις έχει ο πρώην υπηρέτης, ενώ το μόνο που καταφέρνει ο ίδιος είναι να τα κάνει όλα θάλασσα και μετά να το βάζει στα πόδια. Και, σα να μην έφτανε αυτό, το μόνο που σκέφτεται είναι πώς θα κοροϊδέψει τον συνεταίρο του και να του φάει το μερίδιο. Ο οποίος συνεταίρος, αν και εργάτης τώρα πια, είναι πανέξυπνος και κάνει όλη τη δουλειά. Ταυτόχρονα, με αφορμή το οδοιπορικό τους, βλέπουμε αισιόδοξες σκηνές της νέας τότε κουβανέζικης κατάστασης.
Καταλαβαίνετε ότι τα "μηνύματα" είναι πέρα για πέρα σοσιαλιστικά. Ενθουσιασμένος ακόμα ο Αλέα από την φρέσκια επανάσταση δείχνει μια νέα χώρα να οικοδομείται και συγχρόνως χτυπά ανελέητα και με κάθε τρόπο το παλιό, διεφθαρμένο καθεστώς. Το κάνει όμως τόσο έξυπνα, τόσο απολαυστικά, τόσο ανάλαφρα και με τόσο χιούμορ, ώστε κάθε άλλο παρά με ενόχλησε ο υποτιθέμενος διδακτισμός του. Αν ήταν έτσι όλες οι προπαγάνδες χαλάλι τους... Κι όχι μόνο αυτό. Είναι εντυπωσιακό να βλέπει κανείς ότι από τότε κιόλας έριχνε και τις μπηχτές του στο νέο σοσιαλιστικό σύστημα, αφού από τότε, με την διεισδυτικότητα που τον διέκρινε, είχε ήδη εντοπίσει κάποια στραβά, που δεν δίσταζε καθόλου να καταγγείλει (την κριτική αυτή στο νέο πλέον καθεστώς θα επιτείνει πολύ περισσότερο με τις μετέπειτα ταινίες του, πάντα όμως με χιούμορ).
Σας ξαναλέω ότι απόλαυσα το φιλμ. Και δεν είναι και το καλύτερό του.