EIJANAIKA : ΠΛΗΘΩΡΙΚΟ ΚΑΙ ΧΑΩΔΕΣ

Δεν ξέρω πόσοι από εσάς είστε συνηθισμένοι στο σινεμά του Shohei Imamura (1926-2000). Είναι ένα σινεμά πληθωρικό, μερικές φορές χαώδες, που αποτελείται από ταινίες συνήθως μεγάλης διάρκειας και ταυτόχρονα ιδιαίτερα τολμηρό για τα δεδομένα της Ιαπωνίας. Ο Imamura δεν είναι ο τιμητής της ηρωικής Ιαπωνίας του παρελθόντος, των σαμουράι και των κωδίκων τιμής τους, αλλά ούτε και της σύγχρονης Ιαπωνίας του οικονομικού θαύματος. Προτιμά να φέρνει στο φως τις σκοτεινές πλευρές της, τα αρνητικά της στοιχεία, να σαρκάζει τις γιαπωνέζικες ιδιαιτερότητες και την βαθύτατη και αυστηρότατη ταξική της δομή.
Το "Eijanaika" του 1981 μας μεταφέρει στα μέσα του 19ου αιώνα, σε μια ταραγμένη για τη χώρα περίοδο. Ωστόσο δεν επικεντρώνει την προσοχή του στην εξουσία, αλλά στις επιπτώσεις των όσων συμβαίνουν στο λαό, στους φτωχούς (λούμπεν μάλλον) ανθρώπους. Παρακολουθεί τη ζωή του ήρωα του φιλμ, την ακούσια εμπλοκή του σε πόλεμο, την επιστροφή του στο χωριό, όπου μαθαίνει ότι η γυναίκα του έχει πουληθεί σαν πόρνη (μια "ευγενής" συνήθεια των Ιαπώνων που συνεχίστηκε μέχρι  τα μέσα του 20ού αιώνα), τα προβλήματά του με τις αρχές και τελικά την εγκατάστασή του σε μεγάλη πόλη, όπου ζει βοηθώντας σε ένα πορνείο (η πορνεία και οι διάφορες πτυχές της είναι ένα θέμα που επανέρχεται συχνά στο σινεμά του). Βασικό φόντο όλων αυτών είναι η κοινωνική αδικία, με διάφορες μορφές, πλην όμως πανταχού παρούσα. Η ζωή των φτωχών στρωμάτων, από την άλλη, δεν ωραιοποιείται, αλλά παρουσιάζεται κι αυτή βρώμικη, σκληρή, καθόλου ρομαντική, όπως, φαντάζομαι, ότι όντως ήταν.
Μη φανταστείτε πάντως σοσιαλιστικούς ρεαλισμούς και άλλα τέτοια. Το σινεμά του Imamura (το είπαμε) βρίσκεται σχεδόν στον αντίποδα. Ο όρος "πληθωρικό", που χρησιμοποίησα στην αρχή, είναι νομίζω ο πιο αντιπροσωπευτικός. Όλα στο φιλμ είναι κάπως υπερβολικά, "φωνακλάδικα", χαώδη και συχνά γκροτέσκα. Κατ' αρχήν (για να πάρουμε τη λέξη "φωνακλάδικα" κυριολεκτικά) πρέπει να συνηθίσετε στον ήχο μιας ιδιαίτερα θορυβώδους ταινίας. Όλοι οι ήχοι είναι δυνατοί, η μουσική το ίδιο, οι ήρωες μοιάζουν να φωνάζουν. Η έννοια του χαμηλότονου δεν υπάρχει στην ταινία. Αντίθετα τα στοιχεία του χειμμαρώδους, του γκροτέσκου, του χαώδους, του μαύρου χιούμορ κυριαρχούν πέρα ως πέρα. Η ζωή του ήρωα, που δεν έχει στον ήλιο μοίρα και είναι έρμαιο στις ίντριγκες και τις αποφάσεις υψηλότερων κοινωνικά ανθρώπων, είναι δοσμένη με αυτούς τους υψηλούς τόνους. Τελικά, μαζί με άλλους φουκαράδες, λούμπεν σχεδόν, θα κάνουν την παράδοξη, παράξενη κι αυτή σαν όλα στην ταινία, επανάστασή τους δίχως στόχο σχεδόν, μια επανάσταση αυθόρμητη και, φοβάμαι, καταδικασμένη.
Αυτό που κυρίως μένει από το φιλμ είναι η πολύ δυνατή και πολύ μεγάλη σε διάρκεια τελική σκηνή. Καρναβαλική, διονυσιακή, χαώδης, πολυπληθής, περισσότερο ξέσπασμα σε πανηγύρι και γιορτή παρά αληθινή επανάσταση με πολιτικούς όρους, εικονογραφεί αξέχαστα την αυθόρμητη, άναρχη, διχως σχέδιο εξέγερση των χαμηλότερων στρωμάτων που επιχειρούν να μπουν (πανηγυρίζοντας και χορεύοντας) στην "καθώς πρέπει" πόλη διασχίζοντας την απαγορευμένη γι' αυτούς γέφυρα που χωρίζει τους δύο κόσμους. Η σκηνή συγκλονίζει πραγματικά με την τραγική της κατάληξη. Τα πλήθη ξεχύνονται τραγουδώντας, ουρλιάζοντας την ιαχή "Eijanaika", που σημαίνει "γιατί όχι;" και όσα ακολουθούν ανήκουν στις πολύ δυνατές σκηνές του σινεμά.
Η ταινία, με τη μεγάλη της διάρκεια και τον θορυβώδικο, γκροτέσκο της τονο, ίσως παρακολουθείται δύσκολα από όσους δεν είναι συνηθισμένοι στο γιαπωνέζικο σινεμά (και σ' αυτό του Imamura ιδιαίτερα). Νομίζω όμως ότι αξίζει τον κόπο για κάτι διαφορετικό.

ZEGEN: Ο ΠΑΤΡΙΩΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΑ... ΜΠΟΡΝΤΕΛΑ

O Shohei Imamura (1926-2006) είναι ένας από τους "αιρετικούς" γιαπωνέζους σκηνοθέτες. Από αυτούς δηλαδή που δεν κατέγραψαν το ηρωικό ή το τραγικό ή το καθημερινό της χώρας τους (όπως, ας πούμε, ο Κουροσάβα), αλλά από αυτούς που αμφισβήτησαν έντονα τις αξίες της και την βαθύτατα ταξική κοινωνία της. Στο έργο του έδειξε δηλαδή πολύ συχνά τις σκοτεινές πτυχές της ή, δίχως να διστάσει, την απανθρωπιά που συχνά απαντάται σ' αυτή.
 Χαρακτηριστικό παράδειγμα απόλυτης αμφισβήτησης είναι το "Zegen" του 1987. Το οποίο είναι μάλιστα κωμωδία ή, καλύτερα, κοφτερή σάτιρα κυρίως του περίφημου γιαπωνέζικου εθνικισμού. Και, νομίζω, χρειάζεται τόλμη να το κάνεις αυτό, αφού η μιλιταριστική διάσταση είναι από τις ισχυρότερες της κουλτούρας της χώρας. Οφείλω πάντως να προσθέσω, για να σας βάλω στο κλίμα, ότι ο πλήρης, δυτικός τουλάχιστον, τίτλος είναι "Zegen, ο Άρχων του Μπορντέλου".
Ο ήρωας του φιλμ, αρχικά πάμπτωχος μετανάστης στο Χονγκ Κονγκ στις αρχές του 20ού αιώνα, στρατεύεται σε νεαρή ηλικία με το ζόρι σαν κατάσκοπος στη κινέζικη Μαντζουρία, πριν την γιαπωνέζικη εισβολή σ' αυτήν και τον σινοϊαπωνικό πόλεμο της δεκαετίας του 30. Από τότε "κολλάει" έναν αθεράπευτο εθνικισμό, ο οποίος θα τον συνοδεύει μέχρι τα βαθιά του γεράματα. Όταν επιστρέφει στο Χονγκ Κονγκ αρχίζει να ανεβαίνει και σύντομα καταλήγει "ζέγκεν", δηλαδή νταβατζής. Μεγαλονταβατζής θα λέγαμε, αφού σιγά - σιγά αποκτά δύναμη και πλούτο και, κυρίως, μια αλυσίδα από μπορντέλα. Το αστείο είναι ότι όλα αυτά τα κάνει "για την πατρίδα", προτείνοντας μάλιστα επανειλημένα στον γιαπωνέζο πρέσβη την... εθνικοποίηση των μπορντέλων ή την ίδρυση ενός "κρατικού μπορντέλου" για την ικανοποίηση των στρατιωτών, που, φυσικά, είναι απόλυτα πεπεισμένος ότι πρόκειται να κατακτήσουν αν όχι τον κόσμο, τουλάχιστον όλη την ερύτερη Άπω Ανατολή!
Αντιλαμβάνεστε ότι η σάτιρα σπάει κόκαλα, όταν μάλιστα απευθύνεται σε έναν κατ' εξοχήν μιλιταριστικό λαό, όπως είναι ο ιαπωνικός. Ο Ιμαμούρα κατεδαφίζει σαδιστικά πολλές από τις "εθνικές αξίες" και βάζει στο στόχαστρό του ολόκληρη την βαθύτατα ιμπεριαλιστική πολιτική της χώρας, η οποία την οδήγησε στον Β' παγκόσμιο πόλεμο, στην ήττα και, βέβαια, στη βόμβα. Ωστόσο ο ήρωάς μας, ως άλλος γελοίος Δον Κιχώτης, δεν αντιλαμβάνεται τίποτα απ' όλα αυτά, παραμένοντας πάντοτε σίγουρος για την τελική επικράτηση του λαού του (εις βάρος όλων των άλλων φυσικά). Ακόμα και η συνύπαρξη, ταύτιση σχεδόν στο μυαλό του ήρωα, εθνικισμού και πορνείας είναι, όπως αντιλαμβάνεστε, τολμηρή. Υπάρχουν όμως και συγκεκριμένες λεπτομέρειες που κατεδαφίζουν γιαπωνέζικες αξίες, με κύρια τη σκηνή του χαρακίρι: Σε κάποια φάση ο Μουραόκα, ως απόλυτα παραδοσιακός τύπος, αποφασίζει να κάνει χαρακίρι (παρουσία κοινού). Προετοιμάζει τα πάντα με απόλυτη ακρίβεια και σοβαρότητα, αλλά μόλις το ξίφος μπήγεται ελάχιστα χιλιοστά στην κοιλιά του τινάζεται όρθιος χοροπηδώντας και ουρλιάζοντας "Αίμα! Αίμα!" και εγκαταλείπει έντρομος τον χώρο για να του παρασχεθούν οι πρώτες βοήθειες!
Σημειώστε τέλος και δύο άλλα στοιχεία: Πρώτον: Το φιλμ βασίζεται στην αυτοβιογραφία του Μουραόκα, που είναι υπαρκτό πρόσωπο. Ίσως ο σκηνοθέης να πρόσθεσε και φανταστικά στοιχεία, ωστόσο τα βασικά γεγονότα της περιπετειώδους και ταραγμένης ζωής του ήρωα είναι περίπου αυτά που βλέπουμε. Δεύτερο: Δίνεται ιδιαίτερο βάρος στον φριχτό τρόπο που εκπορνεύονταν οι νεαρές γιαπωνέζες: Συχνά απάγονταν από τους άντρες των νταβατζήδων (άνθρωποι του ήρωά μας στο φιλμ) και οδηγούνταν με πλοία εκτός Ιαπωνίας για να γίνουν πόρνες. Φυσικά εκείνος έδινε τις εντολές και ήταν και πολύ περήφανος γι' αυτό, αφού βοηθούσε έτσι στο αξιόμαχο και στη διατήρηση του υψηλού ηθικού του στρατού. Ο άλλος τρόπος ήταν ότι, λόγω φτώχειας, συχνά τα κορίτσια πουλιούνταν από τους γονείς τους σε νταβατζήδες. Η πρακτική αυτή ήταν συνηθέστατη και θα τη συναντήσουμε και σε άλλη ταινία του Ιμαμούρα για την οποία θα γράψω προσεχώς. Πάντως ένα μεγάλο μέρος γίνονταν πόρνες παρά τη θέλησή τους. Τι σημασία έχεουν όμως όλα αυτά; Πάνω απ' όλα το Καλό της Πατρίδας! έστω και αν αυτό περνά από τα μπορντέλα!