ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΗΣ, Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ ΚΑΙ Η ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ

Ο Vsevolod Pudovkin (1893–1953) υπήρξε ένας από τους μεγάλους σοβιετικούς σκηνοθέτες της δεκαετίας του 20, τότε που το σινεμά ήταν το απόλυτο όργανο προπαγάνδας, ταυτόχρονα όμως ανακάλυπτε ακόμα τη γλώσσα του και μεγαλουργούσε κινηματογραφικά, με βασικότερη ανακάλυψη τη δύναμη του μοντάζ. Όλα αυτά φαίνονται ανάγλυφα στο «Τέλος της Αγίας Πετρούπολης» (Konets Sankt-Peterburga), βουβό φιλμ του 1927.
Φυσικά όλα στην ταινία είναι «μαύρα – άσπρα». Η άρχουσα τάξη αποτελείται από κτηνώδεις, χοντρούς εκμεταλλευτές, οι πάμπτωχοι και καταπιεσμένοι εργάτες είναι ρωμαλέοι, επιβλητικοί και βέβαια έχουν όλο το δίκιο με το μέρος τους. Όχι ότι δεν ήταν έτσι τα πράγματα, προσωπικά συμφωνώ με το γενικό αυτό σχήμα της εποχής εκείνης, απλώς το σχόλιο έχει να κάνει με το απόλυτο «άσπρο – μαύρο» που λέγαμε. Όλοι είναι ή καλοί ή κακοί, ή επαναστάτες ή αντιδραστικοί. Τελεία. Καμιά απόχρωση, κανένα ιδεολογικό μπλοκάρισμα. Τα πάντα είναι σαφή, σαφέστατα. Μακάρι να ήταν τόσο απλή η αληθινή ζωή…
Αυτά για το περιεχόμενο. Που, βέβαια, δικαιολογείται, από την αβέβαιη ακόμα εποχή, από μια μεγάλη επανάσταση που είχε μεν κερδίσει, αλλά δεν είχε ακόμα παγιωθεί εντελώς (ούτε 10 χρόνια δεν είχαν περάσει από το 1917), που χρειαζόταν σ’ αυτά τα πρώτα χρόνια την προπαγάνδα (αφού για προπαγανδιστικό φιλμ πρόκειται), ακόμα και τόσο απλοϊκή. Ωστόσο η δύναμη των εικόνων παραμένει αναλλοίωτη όλες αυτές τις δεκαετίες, όπως αναμφισβήτητα υψηλή παραμένει η θέση ταινιών σαν κι αυτή στην ιστορία του σινεμά. Μερικά πλάνα είναι ποιητικότατα, τα γκρο πλάνα με τα πρόσωπα των ηρώων αξέχαστα μερικές φορές, το μοντάζ μεγαλουργεί. Η ιστορία του χωριάτη που φτάνει στην Αγία Πετρούπολη, αντιδραστικός αρχικά, επαναστατεί όταν έρχεται πρόσωπο με πρόσωπο με την κατάφωρη αδικία, στέλνεται με το ζόρι «εθελοντής» στον Α’ παγκόσμιο πόλεμο και επιστρέφει απόλυτα επαναστάτης, παίρνοντας μέρος στην περίφημη κατάληψη των Χειμερινών Ανακτόρων του Τσάρου από τους μπολσεβίκους, δίνεται με επιβλητικό τρόπο. Ιδιαίτερα δυνατές βρήκα τις σκηνές του πολέμου, τόσο αυτές με τα πτώματα που επιπλέουν στα πλημμυρισμένα χαρακώματα, όσο και αυτές όπου κυριαρχεί το εκπληκτικό μοντάζ: Με ταχύτατη εναλλαγή εικόνων δείχνονται εναλλάξ σκηνές από τη φρίκη του πολέμου και άλλες με το χρηματιστήριο να καλπάζει και τους καλοντυμένους, χορτασμένους αστούς να πανηγυρίζουν καθώς κερδίζουν από τις μετοχές που ανεβαίνουν. Σας θυμίζουν τίποτα όλα αυτά τα εξοργιστικά γεγονότα του μακρινού 1917; Με όλα αυτά βέβαια, το συγκεκριμένο φιλμ αποκτά και έναν βαθύτατο και καίριο αντιπολεμικό χαρακτήρα.
Συγκλονιστική ακόμα είναι η καθημερινότητα των εξαθλιωμένων εργατών. Η οικογένεια πρέπει να ζήσει με μερικές, ελάχιστες, πατάτες σκέτες, τίποτα άλλο. Όταν ο σύζυγος κατεβαίνει σε απεργία, το μεροκάματο σταματά κι αυτές ακόμα οι πατάτες παύουν να υπάρχουν. Βλέπετε, τις εποχές αυτές η απεργία μπορούσε να είναι κυριολεκτικά ζήτημα ζωής και θανάτου… Καταλαβαίνετε γιατί η επανάσταση που έρχεται είναι απόλυτα δικαιολογημένη, ανεξάρτητα με την εξέλιξή της στις επόμενες δεκαετίες.
Αντιλαμβάνεστε ότι ταινίες σαν κι αυτή αφορούν μόνο μελετητές του φαινομένου που λέγεται κινηματογράφος. Δύσκολα τις βλέπει ένας σύγχρονος θεατής (αντίθετα με τον Τσάπλιν, τους Μαρξ και πολλούς άλλους που νομίζω ότι άνετα αντέχουν στο χρόνο). Αυτό, ξαναλέω, οφείλεται κυρίως στη μονοδιάστατη προπαγάνδα που επιχειρούν τα τότε σοβιετικά φιλμ. Ωστόσο η αξία τους παραμένει τεράστια καθώς δείχνουν ανάγλυφα το πώς φτάσαμε στη σημερινή παντοδυναμία (με την έννοια ότι μπορεί να δείξει κυριολεκτικά ό, τι θέλει) του κινηματογράφου.