ΠΕΝΤΑΜΟΡΦΕΣ, ΤΕΡΑΤΑ ΚΑΙ Ο ΜΑΓΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΚΟΚΤΩ

"Η Πεντάμορφη και το Τέρας" (La Belle et la Bete) του 1946 ίσως είναι η ομορφότερη ταινία του Jean Cocteau (1889-1963). Ποιητής, συγγραφέας, σκηνοθέτης, ζωγράφος, ο πολυσχιδής αυτός καλλιτέχνης γύρισε λίγες σχετικά ταινίες, που αναμειγνύουν το έντονα ρομαντικό πνεύμα με τον σουρεαλισμό. Πολλές απ' αυτές είναι ποιητικές ή/και σουρεαλιστικές και στην ίδια τη δομή τους, μπαίνοντας έτσι στο χώρο του πειραματικού σινεμά. Η συγκεκριμένη όμως ταινία έχει σαφή αφηγηματική δομή: Πρόκειται για την κατά Cocteau εκδοχή του ομώνυμου γνωστού παραμυθιού.
Σπάνια μπορεί κανείς με τόσο σιγουριά να δώσει σε ένα φιλμ τον χαρακτηρισμό του ποιητικού. Η εξαιρετική ασπρόμαυρη φωτογραφία, τα μπαρόκ, παράδοξα σκηνικά, το όλο ονειρικό κλίμα, σε συνδυασμό με τους σχετικά αργούς ρυθμούς (όχι τίποτα υπερβολικό, μη φοβηθείτε) δημιουργούν μια έντονα υπνωτική ατμόσφαιρα, που κάνει τον θεατή να νομίζει διαρκώς ότι παρακολουθεί ένα όνειρο. Μερικές σκηνές είναι εξαιρετικές: Η αρχική είσοδος του πατέρα στον μαγεμένο πύργο του τέρατος προκαλεί μέχρι σήμερα ανατριχίλα, θυμίζοντας ταινία τρόμου (η σκηνή θα επαναληφτεί αργότερα με ποιητικότερη διάθεση με την είσοδο της Πεντάμορφης στον πύργο). Οι εικόνες των κηροπηγίων που κρατάνε χέρια που βγαίνουν από τους τοίχους, τα αγάλματα που κινούνται αργά και παρακολουθούν τους ήρωες με το βλέμμα τους, η πρώτη εμφάνιση του τέρατος με την ζωόμορφη μορφή που θα γίνει ένα από τα κινηματογραφικά αρχέτυπα, η τελική απογείωση των εραστών στον ουρανό - εικόνα θαρρείς βγαλμένη από πίνακες του Σαγκάλ - μένουν βαθειά χαραγμένες στη μνήμη. Αλλά και η μελέτη του Κοκτώ στο θέμα του έρωτα ανάμεσα σε τόσο διαφορετικά πλάσματα, καθώς και η πρώιμη ενασχόληση με το θέμα της διαφορετικότητας και της αποδοχής της, φέρνουν την ταινία μπροστά από τη εποχή της: Το Τέρας παρουσιάζεται όχι ως κακό και αιμοβόρο, αλλά ως τραγική φιγούρα, καταδικασμένη σε ένα αιώνιο μαρτύριο εξ αιτίας ακριβώς της διαφορετικότητάς του, της τρομαχτικής του δηλαδή εμφάνισης. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η κατάδειξη (πρώιμη επίσης) της διπλής του φύσης: Από τη μία είναι ένας ρομαντικός, ευγενικός ήρωας, που εκτελεί κάθε διαταγή της αγαπημένης του και είναι έτοιμος να πεθάνει από έρωτα όταν την χάνει, από την άλλη είναι το αιμοβόρο κτήνος με τα χέρια βουτηγμένα στο αίμα. Η δεύτερη, η σκοτεινή αυτή εκδοχή της φύσης του σχετίζεται άμεσα με την καταπιεσμένη του σεξουαλικότητα, πράγμα που δείχνεται καθαρά σε μια εντυπωσιακή σκηνή όπου το κτήνος έχει πάρει το πάνω χέρι μέσα του όταν παραμονεύει, ενώ καίγεται κυριολεκτικά και μεταφορικά, έξω από την πόρτα της κοπέλας που αγαπά και δεν μπορεί να πλησιάσει.
Ίσως το φιλμ σας γεννήσει κι άλλους συνειρμούς και να προχωρήσετε και σε άλλες αναλύσεις. Θα πρότεινα όμως απλώς - ή τουλάχιστον πριν απ' αυτά - να αφεθείτε στη μαγεία και την ονειρική του ατμόσφαιρα κι αυτό, νομίζω, είναι αρκετό για να αποζημειώσει έναν ευαίσθητο θεατή. Ίσως βέβαια σήμερα τα εφφέ να σας φανούν ξεπερασμένα και πρωτόγονα, ίσως αυτός ο έντονος ρομαντισμός του Κοκτω να γίνεται ακόμα και αστείος σε κάποια σημεία, όπως και το παίξιμο των ηθοποιών σε κάποιες σκηνές, ίσως να σας ξενερώσει λιγάκι η τελική μεταμόρφωση... θεωρώ όμως όλα αυτά πταίσματα, που διακιολογούνται και από την εποχή που γυρίστηκε η ταινία, μπροστά σε ένα από τα αριστουργήματα του κινηματογράφου.

ΠΟΙΗΤΙΚΟΣ ΚΑΙ ΣΟΥΡΕΑΛΙΣΤΙΚΟΣ "ΟΡΦΕΑΣ"

Ο Jean Cocteau (1889-1963) υπήρξε ένας πολυτάλαντος καλλιτέχνης, ένα είδος Ντα Βίντσι της εποχής του: Συγγραφέας, ποιητής, σκηνοθέτης, ζωγράφος, σκηνογράφος, είναι μερικές μόνο από τις ιδιότητές του. Επηρεασμένος από το σουρεαλισμό (αν και δεν υπήρξε κανονικό μέλος της ομάδας), ιδιαίτερα ευαίσθητος και ρομαντικός, με μια εστέτ άποψη περί "τέχνης για την τέχνη", έκανε πάντοτε βαθιά προσωπικές και ποιητικές ταινίες - που δεν είναι και πάρα πολλές βέβαια.
Ο "Ορφέας" του 1950 φέρει όλα τα χαρακτηριστικά που είπαμε παραπάνω. Εμπνέεται από τον αρχαίο ελληνικό μύθο του Ορφέα και της Ευριδίκης, που ήταν μια από τις εμμονές του Κοκτό (έχει γυρίσει μια τριλογία για τον Ορφέα). Στο συγκεκριμένο φιλμ μεταφέρει τον μύθο στη σύγχρονη εποχή, "ντύνοντάς" τον με μερικές πολύ όμορφες, ασπρόμαυρες εικόνες. Φυσικά από τον μύθο έχει κρατήσει μόνο όσα εκείνος επιθυμεί και έχει προσθέσει πολλά άλλα. Αυτό που βλέπουμε είναι 100% Κοκτό και όχι μια απλή μεταφορά αυτούσιας της ιστορίας του Ορφέα.
Ο Ορφέας είναι ένας σύγχρονος ποιητής, διάσημος, αγαπητός στον κόσμο, αλλά μισητός στους δικούς του ποιητικούς κύκλους. Αγαπά τη γυναίκα του Ευριδίκη, αλλά πολύ πάνω απ' αυτή - όπως και πάνω από οποιονδήποτε άλλον - βάζει την ποίηση. Μέχρι που ερωτεύεται μια σκοτεινή πριγκήπισα, που δεν είναι άλλη από τον Θάνατο "σε μια από τις ενσαρκώσεις του", όπως αναφέρεται κάπου. Υπάρχει ο θάνατος της Ευριδίκης, το πέρασμα του ποιητή στον Άλλο Κόσμο, αλλά και πολλά άλλα στοιχεία που δεν υπάρχουν στον αρχαίο μύθο. Ο βασικός ρόλος της Γυναίκας - Θάνατου είναι φυσικά προσθήκη του Κοκτό. Όπως και η ιδέα του ποιητή που, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, είναι τελικά ερωτευμένος με το Θάνατο.
Η ταινία διαθέτει ορισμένες αξέχαστες εικόνες και σκηνές: Οι μοτοσυκλετιστές που σκοτώνουν κατ' εντολή του Θανάτου, το πέρασμα στον Άλλο Κόσμο μέσα από καθρέφτες (οι καθρέφτες και το μυστήριό τους είναι μια ακόμα εμμονή του σκηνοθέτη που συναντάμε και σε άλλες ταινίες του), το κατεστραμένο τοπίο του Άλλου Κόσμου με τον άνεμο που φυσά διαρκώς, το ραδιόφωνο του αυτοκινήτου που μεταδίδει ακατανόητα, ποιητικά μηνύματα, είναι μερικές μόνο απ' αυτές. Γενικά στο φιλμ κυριαρχούν ιδέες όπως ότι η τέχνη έχει μεγαλύτερη αξία απ' ό,τι άλλο στη ζωή, ότι ο ποιητής (με την ευρύτερη έννοια του όρου) είναι ένα σχεδόν μη ανθρώπινο πλάσμα, που ζει σε ένα δικό του κόσμο και έχει ιδιαίτερα προνόμια (και βάσανα) σε σχέση με τους "κοινούς ανθρώπους", ότι η φαντασία οδηγεί σε μέρη που κανείς δεν έχει πάει ποτέ. Κι ότι μόνο ο Ποιητής μπορεί να κερδίσει την αθανασία.
Ίσως πολλοί να διαφωνούν μ' όλα αυτά ή και να τα θεωρούν ξεπερασμένες, ρομαντικές απόψεις. Σίγουρα ο Κοκτό υπήρξε μια πολύ ιδιαίτερη περίπτωση. Νομίζω όμως ότι αξίζει να δει κανείς τις ταινίες του, που και πολύ όμορφες εικαστικά είναι και ξεχωριστή φαντασία και ευαισθησία διαθέτουν.