"Η ΦΩΛΙΑ ΤΟΥ ΚΟΥΚΟΥ" ΚΑΙ Ο ΑΙΩΝΙΟΣ ΠΟΘΟΣ ΓΙΑ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ

Το 1975 ο τσέχος Milos Forman, ο οποίος έχει φύγει από την πατρίδα του λίγα χρόνια πριν, γυρίζει στην Αμερική την περίφημη "Φωλιά του Κούκου" (One Flew Over the Cuckoo's Nest), βασισμένη σε βιβλίο του Ken Kesey, με τον Τζακ Νίκολσον, βεβαίως, στον εμβληματικότερο ίσως ρόλο του. Βλέποντας την ταινία χρόνια μετά, διαπίστωσα ότι η δύναμή της παραμένει αναλλοίωτη.
Ο ΜακΜέρφι, άνθρωπος με αποκλίνουσα και εγκληματική συμπεριφορά, καταδικάζεται και κλείνεται - αντί φυλακής -  σε ψυχιατρικό ίδρυμα. Κυρίαρχη εκεί είναι μια καταπιεστική νοσοκόμα - σε πρώτο επίπεδο ευγενής. Ο ΜακΜέρφι, από την αρχή σχεδόν, θα γίνει η ψυχή μιας ιδιότυπης ανταρσίας των ασθενών ενάντια στις "μεθόδους που χρησιμοποιούνται και στην παντελή έλλειψη χαράς και ελευθερίας της "θεραπείας". Δεν πρόκειται για μια βίαιη ανταρσία, πρόκειται μάλλον για μια προσπάθεια να ξαναβρούν οι έγκλειστοι τη χαρά της ζωής, υπονομεύοντας έτσι την πειθαρχία και την αυστηρή ιεραρχία. Το τέλος, βεβαίως, καταφέρνει, με πολύ έξυπνο τρόπο, να είναι τραγικό και αισιόδοξο ταυτόχρονα.
Φυσικά σε πρώτο επίπεδο η ταινία καυτηριάζει την αντιμετώπιση των ψυχικά ασθενών και τις μεθόδους που χρησιμοποιούνται πάνω τους (στο παρελθόν κυρίως), αλλά και ένα ολόκληρο "σωφρονιστικό" - "θεραπευτικό" υποτίθεται σύστημα. Νομίζω όμως ότι προχωρά σε πολύ γενικότερη κριτική των πραγμάτων αν δούμε συμβολικά την ιστορία: Ο ήρωας, που δεν μπαίνει σε καλούπια, γίνεται αυτόματα το σύμβολο του μέχρις εσχάτων αγώνα για ελευθερία και απόλαυση της ζωής, ενάντια σε ένα καταπιεστικό, ιεραρχικά δομημένο σύστημα που απαιτεί μόνο πειθαρχία και υπακοή, ξεχνώντας τον πόθο του ατόμου για ζωή. Και, βέβαια, αυτός που σπέρνει το σπόρο της επανάστασης θα γίνει ο στόχος του συστήματος αυτού και θα συντριβεί, αλλά ο σπόρος θα έχει ήδη πέσει...
Στο μεταξύ η ταινία παρακολουθείται με κομμένη την ανάσα και νομίζω ότι ουδείς θα πλήξει μέχρι το πραγματικά συγκλονιστικό (πολλαπλά συγκλονιστικό θα έλεγα) τέλος. Και βέβαια όλοι οι ηθοποιοί, με επικεφαλής τον Νίκολσον, είναι εξαίρετοι και πειστικότατοι στους ρόλους τους. Ειδικά οι έγκλειστοι αποτελούν μέρη μιας αξέχαστης πινακοθήκης χαρακτήρων. Όπως καταλάβατε το θεωρώ κλασικό φιλμ, ένα από τα δυνατότερα στην ιστορία του κινηματογράφου. Αλλά δεν χρειάζεται να πω πολλά για κάτι τόσο γνωστό...
ΥΓ: Ανακαλύψτε στους θαυμάσιους δεύτερους ρόλους άγνωστους τότε ηθοποιούς όπως τον Ντάνι Ντε Βίτο ή τον Κρίστοφερ Λόιντ.

ΠΥΡΟΣΒΕΣΤΕΣ ΚΑΙ ΚΛΕΦΤΕΣ

Έχω κι άλλη φορά μιλήσει για τη λεγόμενη "Άνοιξη της Πράγας" και την άνθιση του τσεχοσλοβάκικου σινεμά της δεκαετίας του 60. Ήταν τότε που, αν και υπό σοβιετικού τύπου καθεστώς, ένας δροσερός αέρας ελευθερίας έμοιαζε να πνέει στη χώρα. Ελευθερία που διακόπηκε βάναυσα με την εισβολή των σοβιετικών τανκς στην Τσεχοσλοβακία το 1968. Στον κινηματογράφο όμως, που μας ενδιαφέρει εδώ, είχαν προλάβει να γυριστούν πολλά δείγματα μιας νέας, φρέσκιας αντίληψης, που συχνά καυτηρίαζε το καθεστώς (και όχι μόνο) και, εν πάσει περιπτώσει, ουδεμία σχέση είχε με τον αρτηριοσκληρωτικό και καταναγκαστικό σοσιαλιστικό ρεαλισμό.
Ο Milos Forman, που τη δεκαετία του 70 έφυγε στη Δύση και έγινε διάσημος εκεί, είχε προλάβει να γυρίσει μερικά φιλμ στην πατρίδα του. Το "Φωτιά, Πυροσβέστες" (Horí, má panenko) είναι του 1967 και είναι η τελευταία του τσέχικη ταινία και μια από τις τολμηρότερες για τα μέτρα της εποχής. Πρόκειται για μια κωμωδία, σπάνια όμως έχετε δει τόσο πικρή κωμωδία. Διαδραματίζεται όλη σε μια νύχτα, σε έναν χορό του πυροσβεστικού σώματος, που γίνεται για να τιμηθεί ένας πολύ ηλικιωμένος πρώην συνάδελφος. Και, φυσικά, τίποτα δεν πάει καλά, τίποτα από όσα έχουν προγραμματιστεί δεν πραγματοποιείται και, τελικά, καταλήγουμε σε απόλυτο μπάχαλο.
Η πολλές κωμικοτραγικές καταστάσεις της βραδιάς δίνουν αφορμή στον Φόρμαν για έναν άνευ προηγουμένου καυτηριασμό του καθεστώτος, αλλά και του λαού του ίδιου και της κατάντιας του - εξ αιτίας ακριβώς του καθεστώτος. Δεκαετίες άκαμπτης γραφειοκρατίας, ευθυνοφοβίας και ανελευθερίας διαμόρφωσαν μια γενιά υποκριτών, χαμηλού πνευματικού επιπέδου και, κυρίως, κλεφτών. Πράγματι η κλοπή οποιουδήποτε πράγματος μπορεί να κλαπεί μοιάζει να είναι το αγαπημένο σπορ των καλεσμένων στο χορό και των πυροσβεστών των ίδιων. Παρακολουθώντας την εξέλιξη του φιλμ γελάς σε πολλά σημεία, αλλά δεν μπορείς ταυτόχρονα και να μη νοιώθεις πικρία για το πόσο στραβά πήγαν τα πράγματα σε όλα τα επίπεδα. Και βέβαια, αν ξεχάσει κανείς το συγκεκριμένο καθεστώς και τη χρονική περίοδο και κάνει μια γενίκευση, βλέπει όλη την ανθρώπινη μικροψυχία, υποκρισία, πονηριά σε όλο τους το μεγαλείο. Όπως παρατήρησε χαρακτηριστικά μια φίλη που βλέπαμε μαζί την ταινία, μας δείχνει όλα τα ανθρώπινα ελαττώματα με αστείο τρόπο. Και όλη την κοινωνική σαπίλα και τη μιζέρια που κρυβόταν κάτω από μια - υποτίθεται - απαστράπτουσα επιφάνεια, όπου, στα νούμερα τουλάχιστον, όλα πήγαιναν ρολόι.
Δείτε το αν μπορέσετε, για να πάρετε μια καλή γεύση ενός μικρού μέρους του κινηματογράφου του "υπαρκτού σοσιαλισμού", που, παραδόξως, κατάφερε για λίγο να υψώσει το ανάστημά του και να πει τα πράγματα έξω από τα δόντια. Και μάλιστα, στη συγκεκριμένη περίπτωση, με αστείο (μάλλον κωμικοτραγικό, όπως είπα πιο πάνω) τρόπο.

Ο ΓΚΟΓΙΑ ΩΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ

Ο Milos Forman έχει κάνει στο παρελθόν σημαντικές ταινίες (θυμηθείτε τη Φωλιά του Κούκου, το Amadeus, το παραγνωρισμένο Man on the Moon ή τις πρώτες δουλειές του στην Τσεχοσλοβακία). Στα 75 του σήμερα μοιάζει κουρασμένος με τα "Φαντάσματα του Γκόγια", όπου καταπιάνεται με ένα (φανταστικό) μέρος της ζωής του Γκόγια, ενός από τους μεγαλύτερους ζωγράφους όλων των εποχών.
Το περίεργο είναι ότι ο Γκόγια δεν είναι ακριβώς η κεντρική φιγούρα του έργου. Απλώς παρατηρεί τα όσα συμβαίνουν στο ταραγμένο τέλος του 18ου - αρχές 19ου αιώνα στην Ισπανία. Ακόμα κι αν πάρει θέση, το κάνει χλιαρά, χωρίς πάθος. Το βάρος πέφτει στα δραματικά γεγονότα, την αναβίωση της εφιαλτικής Ιεράς Εξέτασης, την εισβολή του Ναπολέοντα στη χώρα και το προσωρινό τέλος της βασιλείας, αλλά και την τραγική ιστορία του αδίστακτου ιεροεξεταστή και αργότερα οπαδού της γαλλικής επανάστασης (πάντοτε όμως με την πλευρά της εξουσίας), της αθώας Ινές και της φριχτής μοίρας της.
Στη δίνη όλων αυτών, ο μεγάλος Γκόγια, επίσημος ζωγράφος της αυλής, μοιάζει να είναι ένας απλός παρατηρητής, καταγραφέας αν θέλετε, δίχως να συμμετέχει ενεργά. Η προσωπικότητά του δεν αναλύεται, δεν "ζωγραφίζεται" σε βάθος. Φαίνεται ότι απλώς παρατηρεί ουδέτερα την γύρω του τρικυμία και παράγει τα αριστουργήματά του εμπνεόμενος απ' αυτήν. Αυτό βέβαια είναι μάλλον ηθελημένο. Αυτό που θέλει ο Φόρμαν είναι να δείξει τη βαρβαρότητα της εξουσίας (της κάθε εξουσίας) και να καυτηριάσει την απύθμενη υποκρισία της εκκλησίας, με αιχμή του δόρατος την κτηνωδία της Ιεράς Εξέτασης. Τα καταφέρνει όλα αυτά, βοηθούμενος και από τους καλούς ηθοποιούς (με επικεφαλής τον πάντα δυνατό Ξαβιέ Μπαρδέμ), δεν κατάφερε όμως σε καμιά περίπτωση να με συγκλονίσει.
Συνολικά δεν θα την έλεγα κακή ταινία, ούτε όμως και τίποτα ιδιαίτερο.