"ΣΝΑΪΝΤΕΡ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΜΠΑΞ" ΚΑΙ ΤΟ ΜΑΥΡΟ ΧΙΟΥΜΟΡ ΤΟΥ VAN WARMERDAM

Όσοι τυχόν παρακολουθούν αυτό το blog θα γνωρίζουν τη συμπάθειά μου για τον ολλανδό  Alex van Warmerdam, έναν απόγονου (πιθανόν) του Μπουνουέλ και της σουρεαλιστικής, σαρκαστικής ματιάς στα πράγματα. Το 2015 λοιπόν ο σκηνοθέτης γυρίζει το "Schneider vs. Bax", ένα είδος αστυνομικού φιλμ, με την προσωπική του όμως ματιά και με πρωταγωνιστή, όπως το συνηθίζει μερικές φορές, τον εαυτό του.
Ένας μποέμ μεσήλικας συγγραφέας ζει απομονωμένος σε ένα ξύλινο σπίτι που περιστοιχίζεται από βάλτους. Ένας πληρωμένος δολοφόνος δέχεται, την ημέρα των γενεθλίων του μάλιστα και ενώ έχει προετοιμαστεί για μια ήσυχη οικογενειακή μέρα, την παραγγελία να σκοτώσει τον συγγραφέα. Πείθεται δύσκολα λόγω της ευκολίας της υπόθεσης, όταν όμως φτάνει στην απομονωμένη κατοικία, τα πράγματα θα γίνουν πολύ πιο δύσκολα απ' όσο υπολόγιζε. Κατ' αρχήν ο συγγραφέας έχει δεχτεί την ξαφνική επίσκεψη της σχεδόν καταθλιπτικής κόρης του, κι αυτό είναι μόνο η αρχή. Τα πάντα οδεύουν μαθηματικά προς το απόλυτο χάος καθώς όλο και περισσότεροι εμπλέκονται στην ιστορία...
Ναι, το φιλμ είναι αστυνομικό. Ναι, υπάρχουν κάμποσοι πυροβολισμοί, φόνοι, κυνηγητά στα έλη και τα πτώματα συσσωρεύονται. Ναι υπάρχει σασπένς και δεν πρόκειται σε καμία περίπτωση να πλήξετε χάρη στο έξυπνο σενάριο. Ωστόσο, πάνω απ' όλα, υπάρχει το κατάμαυρο, σαρδόνιο χιούμορ του Warmerdam που κυριαρχεί και σε κάνει, παρά την έντονα αγχωτική ατμόσφαιρα, να μην παίρνεις ακριβώς στα σοβαρά αυτό που βλέπεις, να μη νοιώθεις το βάρος των όσων συμβαίνουν. Πολύ μακριά από τα τυπικά χολιγουντιανά πρότυπα, με την έντονα προσωπική ματιά του, ο δημιουργός δίνει την δική του, σκοτεινή και παιχνιδιάρικη συγχρόνως, εικόνα για την αστυνομική ταινία και συγχρόνως κριτικάρει και διάφορα κοινωνικά φαινόμενα. Π.χ. ο δολοφόνος είναι ένας πολύ καλός κατά τα άλλα οικογενειάρχης, ενώ στοιχεία όπως η έλλειψη δισταγμού μπροστά στο κέρδος, η σχέση της λουστραρισμένης επιφάνειας και των όσων σκοτεινών κρύβονται από κάτω, ακόμα και η αιμομιξία, θίγονται δίχως ποτέ να βαραίνουν το φιλμ. Το υποβλητικό, μελαγχολικό τοπίο του βορρά, με τους βάλτους να περικυκλώνουν τα πάντα, κυριαρχεί, δίνοντας μια απροσδόκητη εικαστική χροιά στην εικόνα.
Το "Schneider vs. Bax" είναι η επόμενη ταινία του σκηνοθέτη μετά το πολύ καλό για μένα "Borgman". Ίσως να μην το βρήκα εξ ίσου καλό όσο αυτό, ωστόσο μου άρεσε ιδιαίτερα και με ικανοποίησε. Αν σας αρέσει ο Warmerdam ψάξτε το οπωσδήποτε, αφού πρόκειται ίσως για τη δεύτερη καλύτερη δουλειά του. Αν πάλι τον αγνοείτε, ανακαλύψτε τον.

ΟΙ ΚΑΤΑ WARDERDAM ΑΔΕΛΦΟΙ ΓΚΡΙΜ

Περιττό να πω ότι όταν ο δαιμόνιος ολλανδός Alex van Warmerdam ονομάζει μια ταινία του "Grimm" και δηλώνει ότι εμπνέεται από του δύο παραμυθάδες αδελφούς του 19ου αιώνα, κάθε άλλο παρά ένα συμβατικό παραμύθι πρόκειται να δείτε. Κατ' αρχάς το "Grimm" του 2003 διαδραματίζεται στη σύγχρονη εποχή. Πέραν αυτού είναι αρκετά σουρεαλιστικό, επίτηδες αναληθοφανές, σαρκαστικό. Όπως τα περισσότερα φιλμ του Warmerdam άλλωστε...
Δύο αδέλφια (μόλις έχουν βγει από την εφηβεία) εγκαταλείπονται σε ένα δάσος από τους άσπλαχνους γονείς τους (ήδη ο σουρεαλισμός έχει ξεκινήσει. Οι γονείς τους "εγκαταλείπουν" κοτζάμ μαντράχαλους σε σύγχρονο ευρωπαϊκό δάσος;). Τα αδέλφια θα ταξιδέψουν στην Ισπανία (!) επειδή είναι... πιο ζεστά. Εκεί η κοπέλα θα παντρευτεί πλούσιο γιατρό που ζει σε απομονωμένη βίλα με την αυταρχική και καταπιεστική αδελφή του, ενώ το αγόρι θα παραδοθεί στη ζήλεια (υπόνοιες για κάποια απαγορευμένη σχέση ανάμεσά τους). Σύντομα θα συγκρουστεί με τον γιατρό - σύζυγο και το φιλμ θα μετατραπεί σε ένα είδος θρίλερ, ακόμα και τταινία καταδίωξης. Όσο για τους αδελφούς Γκριμ, σ' αυτούς, εκτός της κλασικής αρχής, υπάρχουν μόνο σποραδικές αναφορές (όπως τα ζώα που ανεβαίνουν το ένα πάνω στο άλλο).
Πρόκειται για ένα είδος παλαβής παρωδίας, με κάμποσο μαύρο χιούμορ. Βρισκόμαστε δηλαδή εντός της προσφιλούς ατμόσφαιρας του σαρδόνιου ολλανδού σκηνοθέτη. Το παράλογο, το παιχνίδι με κινηματογραφικά είδη (π.χ. θρίλερ), το σασπένς (σκοτεινά μυστικά στη βίλα, η τελική καταδίωξη κλπ.), οι "κουφές" λύσεις διαφόρων καταστάσεων, δεν λείπουν. Και φυσικά, όπως είπαμε στην αρχή, ξεχάστε κάθε είδος αληθοφάνειας. Ο Warderdam, πάνω απ' όλα, είναι ένα είδος σύγχρονου σουρεαλιστή, δίχως όμως να αφήνει το ονειρικό στοιχείο να πάρει τον πρώτο λόγο ή το στοιχείο του παράλογου να αποδομήσει εντελώς την πλοκή.
Η ταινία πιθανόν θα ξενίσει όσους δεν είναι εξοικειωμένοι με το κλίμα του δημιουργού και όσους πάνε για να δουν μια "κανονική" ιστορία. Έτσι απευθύνεται μάλλον σε λίγους. Προσωπικά με διασκέδασε πολύ. Την βρήκα μάλιστα από τις απολαυστικότερες (απ' όσες έχω δει βεβαίως) του σκηνοθέτη. Όσο για τη συνήθη υπονόμευση του θεσμού της οικογένειας, ε, αυτή υπάρχει στην αρχή του φιλμ με τους περίεργους γονείς και την εξ ίσου περίεργη σχέση των αδελφών...

Ο ΜΥΣΤΗΡΙΩΔΗΣ BORGMAN ΚΑΙ ΟΙ ΦΙΛΟΙ ΤΟΥ

To 2013 o ιδιόρρυθμος ολλανδός δημιουργός Alex van Warmerdam γυρίζει το «Borgman», το οποίο προσωπικά θεωρώ μάλλον την καλύτερη ταινία του. Εννοείται ότι βρισκόμαστε πάντα στο παράξενο κλίμα του σκηνοθέτη, οπότε μην περιμένετε ξεκάθαρες εξηγήσεις για τα όσα συμβαίνουν. Στην συγκεκριμένη περίπτωση όμως αυτό ουδόλως με ενοχλεί. Το αντίθετο μάλλον.

Μια ομάδα περίεργων τύπων, κάτι σαν κλοσάρ που ζουν σε ένα είδος υπόγειων καταφύγιων σκαμμένων στο χώμα, αναγκάζονται βίαια να μετακομίσουν, άγνωστο γιατί. Ένας απ’ αυτούς θα διεισδύσει σιγά – σιγά στους κόλπους μιας ευκατάστατης, απόλυτα «καθώς πρέπει» αστικής (προς το μεγαλοαστικής) οικογένειας και, βαθμιαία, θα τη διαβρώσει εκ των έσω, φτάνοντας σε ακραίες καταστάσεις. Σιγά – σιγά πάντοτε και τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας θα πάρουν μέρος σ’ αυτή την παράδοξη «άλωση».

Όπως ίσως καταλαβαίνετε, αν έχετε κι άλλες ταινίες του, εδώ συναντούμε όλα τα γνώριμα χαρακτηριστικά του σκηνοθέτη και μάλιστα, όπως είπα, στην καλύτερη κατά τη γνώμη μου εκδοχή τους: Τον σουρεαλισμό, το σαρκαστικό και κατάμαυρο χιούμορ, τις ακραίες καταστάσεις, οι οποίες όμως δίνονται με έναν τέτοιο τρόπο που μάλλον να χαμογελάς σε κάνουν, την διαρκή «επίθεση» του δημιουργού στις δομές της αστικής οικογένειας… Στο συγκεκριμένο φιλμ μάλιστα ο Warmerdam εισχωρεί στο χώρο του φανταστικού. Δεν θα μάθουμε ποτέ ποια ακριβώς είναι η φύση των ήσυχων και ύπουλα, πλην όμως μεθοδικότατα, δρώντων μελών της παράξενης ομάδας (όντων θα έπρεπε μάλλον να τους αποκαλέσω, γιατί και η ανθρώπινη ιδιότητά τους τίθεται – διακριτικά – υπό αμφισβήτηση). Βρίσκω πάντως εξαιρετικά ενδιαφέροντα τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζεται η σταδιακή, αργή αλλά σταθερή, διάβρωση της απόλυτα τέλειας και άψογης εξωτερικά οικογένειας, η σταδιακή άλωσή της εκ των έσω…

Ταυτόχρονα η ταινία σχολιάζει, με διακριτικό πάντοτε τρόπο, τις κοινωνικές αντιθέσεις και διαφορές, την ταξική δομή της κοινωνίας, τη σχέση έλξης – απώθησης με το «ξένο», το διαφορετικό, το κρυμμένο, σκληρό πρόσωπο της ατσαλάκωτης και άψογης επιφανειακά οικογένειας των σύγχρονων κοινωνιών της ευμάρειας και ίσως και πολλά άλλα θέματα τα οποία θα ανακαλύψει ο θεατής.

Επαναλαμβάνω ότι προσωπικά η ταινία μου άρεσε πολύ. Να είστε πάντως προετοιμασμένοι για τον σουρεαλισμό, την έλλειψη πολλών εξηγήσεων, το παράλογο που επικρατεί (μερικώς τουλάχιστον). «Διαβάστε» την λοιπόν με βάση τη γενική αίσθηση που θα σας αφήσει.

Η ΕΜΜΑ ΜΠΛΑΝΚ ΚΑΙ Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΩΣ ΠΕΔΙΟ ΜΑΧΗΣ

To 2009 ο δαιμόνιος ολλανδός Alex van Warmerdam γυρίζει τις "Τελευταίες Μέρες της Εμμα Μπλανκ" (De laatste dagen van Emma Blank) και πραγματοποιεί έτσι μια ακόμα σαρδόνια επίθεση ενάντια στο θεσμό της οικογένειας. 

Σε ένα απομονωμένο μεγάλο σπίτι κοντά στη θάλασσα η Έμμα Μπλανκ περιστοιχίζεται από υπηρέτες, που ο καθένας τους έχει κάποιο ρόλο στο σπίτι: Μπάτλερ, μαγείρισα, καθαρίστρια, "παιδί για όλες τις δουλειές" κλπ. Κάποιος απ' αυτούς παίζει ακόμα και το ρόλο του σκύλου της (ο "σκύλος, σημειωτέον, ερμηνεύεται από τον ίδιο τον σκηνοθέτη)! Η Έμμα συμπεριφέρεται σ' αυτούς με πραγματικά άθλιο, εξοργιστικό τρόπο, σα να ήταν πράγματα. Οι παράλογες απαιτήσεις της γίνονται χειρότερες μέρα με τη μέρα. Εκείνοι δυσανασχετούν, αλλά κανείς δεν επαναστατεί εναντίον της, όπως θα ήταν το πιο φυσικό πράγμα στον κόσμο. Σύντομα μαθαίνουμε ότι η δεσποτική Έμμα πάσχει από ανίατη ασθένεια και στην ουσία ζει τις τελευταίες της μέρες, αλλά ακόμα κι έτσι παραμένει μυστήριο το πώς η απαράδεκτη συμπεριφορά της, που εξακολουθεί να χειροτερεύει, γίνεται ανεκτή. Ώσπου κάποια στιγμή αποκαλύπτεται... αλλά ας μη σας πω τι αποκαλύπτεται. Όσο για το τραγικό, κατάμαυρο τέλος, μας αφήνει με ένα σωρό πτώματα, όπως άλλωστε συνηθίζει να κάνει ο Warmerdam.

Το κλειδί για την κατανόηση των ταινιών του είναι το ότι όλα του τα φιλμ, όπως άλλωστε ο ίδιος έχει δηλώσει, είναι κατά βάθος κωμωδίες. Ζοφερές, με κατάμαυρο χιούμορ, με πτώματα, με δραματικές καταστάσεις, με μπόλικο σουρεαλισμό, αλλά κωμωδίες. Το πνεύμα του Μπουνουέλ δεν βρίσκεται καθόλου μακριά. Στην "Έμμα Μπλανκ", ας πούμε, γίνεται μια ολομέτωπη επίθεση ενάντια στο θεσμό της οικογένειας, που εδώ παρουσιάζεται ως μία καθε άλλο παρά "γεμάτη θαλπωρή φωλιά". Εδώ τα μέλη πασχίζουν να ξεσκίσουν το ένα τις σάρκες του άλλου, δεν διστάζουν να φτάσουν ακόμα και στο φόνο. Τα περιθώρια είναι πραγματικά ασφυκτικά. Καμιά χαρά, καμιά ζεστασιά δεν υπάρχει. Μόνο μίσος και συμφέρον.

Ίσως κάπως ενοχληθείτε από τους σχετικά αργούς ρυθμούς (όχι πολύ, μην τρομάζετε). Και σίγουρα μην περιμένετε μια ξεκαρδιστική κωμωδία. Εδώ κυριαρχεί ένα ύπουλο, κατάμαυρο όπως είπαμε χιούμορ, που συχνά αγγίζει τα όρια του παράλογου. Και σίγουρα δεν μιλάμε για μια mainstream ταινία. Γι' αυτό, όσοι έχετε συνηθίσει στις χολιγουντιανές συμβάσεις και μόνο σ' αυτές, μάλλον πρέπει να το αποφύγετε. Οι υπόλοιποι ελπίζω να το διασκεδάσετε (μέσα στη μαυρίλα του), όπως εγώ.

Ο "ΜΙΚΡΟΣ ΤΟΝΙ" ΚΑΙ ΕΝΑ ΤΡΙΟ...

Δεν ξέρω αν γνωρίζετε τον ολλανδό σκηνοθέτη Alex van Warmerdam. Εγώ τον έμαθα πρόσφατα και τον βρήκα πολύ ιδιάιτερο. Αν έπρεπε να τον συγκρίνουμε με κάποιον, θα λέγαμε ότι είναι ένας σύγχρονος απόγονος του Bunuel. Διαθέτει αρκετά στοιχεία σουρεαλισμού και, κυριως, μια ανατρεπτική και κοφτερή σάτιρα σύγχρονων καταστάσεων (που σχετίζονται με τη δυτική ευμάρεια και αφθονία) και κατάμαυρο συνήθως χιούμορ. Ένας από τους προσφιλείς του στόχους είναι η οικογένεια στην σύγχρονη, μοντέρνα μορφή της, η ολλανδική κυρίως. αλλά και η δυτική γενικότερα. Με διάφορους τρόπους την αποδομεί, την "πειράζει", την χλευάζει ενίοτε.
Το "Little Tony" (Kleine Teun) γυρίστηκε το 1998 και, όπως πάντοτε σχεδόν, στηρίζεται σε μια "κουφή" ιστορία. Σε απομονωμένο αγροτικό σπίτι στην απελπιστικά επίπεδη Ολλανδία ζει ένα άτεκνο ζευγάρι. Ο σύζυγος είναι αναλφάβητος και δεν έχει κανένα πρόβλημα μ' αυτό, η γυναίκα του όμως, που αναγκάζεται να του διαβάζει τους υπότιτλους στην τηλεόραση, ενοχλείται και αποφασίζει να προσλάβει μια δασκάλα γι' αυτόν. Η οποία τυγχάνει όμορφη, ο αγρότης την ερωτεύεται και, προς μεγάλη του σύγχιση, ενθαρύνεται από τη σύζυγο να προχωρήσουν οι σχέσεις τους, ώστε να ξεθυμάνει το πάθος τους και αυτός να ξαναγυρίσει κοντά της. Κι οχι μόνο αυτό: Τον προτρέπει να κάνει και παιδί μαζί της, αφού οι ίδιοι δεν μπορούν. Από εκεί και πέρα ξεκινά σειρά από εξωφρενικές καταστάσεις, που θα καταλήξουν σε σκοτεινό και μαύρο τέλος.
Οι τραβηγμένες φάσεις (επίτηδες φυσικά) δίνουν και παίρνουν. Το χιούμορ, όπως είπαμε, είναι μαύρο και θα καταλήξει σε φόνους (προσφιλές τέλος για τον Warmerdam). Στο μεταξύ ο σαρδόνιος δημιουργός έχει προλάβει να ανατρέψει πολλά απ' όσα ξέρουμε και πιστεύουμε για τον θεσμό της οικογένειας, έχει καταφέρει να μας διασκεδάσει και να μας ενοχλήσει ταυτόχρονα και, γενικά, να σκάψει τα θεμέλια αρκετών δεδομένων. Όχι, η οικογένεια στην ταινία αυτή δεν είναι όπως θα νομίζατε! Σημειώνω επίση τον κυρίαρχο ρόλο που παίζει το βαρετό ολλανδικό τοπίο στην ταινία (όπως και σε άλλες δικές του). Ναι, η ευμάρεια κυριαρχεί, πλην όμως...
Οι ρυθμοί είναι μάλλον αργοί, δεν υπάρχει γρήγορο μοντάζ και οι (σουρεαλιστικές μερικές φορές) καταστάσεις χτίζονται σταδιακά. Ανεξάρτητα απ' αυτά η ταινία με διασκέδασε με έναν διεστραμένο τρόπο, πράγμα που συμβαίνει με όλες του ολλανδού δημιουργού. Την συστήνω σαν μια εισαγωγή στο έργο του. Αν σας κουράσει ή σας ενοχλήσει αφείστε τον. Αν σας διασκεδάσει όμως, ψάξτε και τις υπόλοιπες, που κινούνται στο ίδιο κλίμα. Προσεχώς θα γράψω και για μερικές άλλες απ' αυτές.
ΥΓ: Ο βασικός ρόλος ερμηνεύεται από τον ίδιο το σκηνοθέτη, ο οποίος παίζει στις περισσότερες ταινίες του.