ΣΟΥΡΕΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΧΙΟΥΜΟΡ ΤΟΥ ΠΑΡΑΛΟΓΟΥ ΣΤΟΥΣ "ΣΥΝΩΜΟΤΕΣ ΤΗΣ ΗΔΟΝΗΣ"

Το 1996 ο Jan Svankmajer κάνει ίσως τη σουρεαλιστικότερη ταινία του, τους "Συνωμότες της Ηδονής". Είναι δύσκολο να μιλήσεις για ένα φιλμ τόσο πλημμυρισμένο από χιούμορ του παράλογου και κάθε λογής παραδοξότητες, ώστε κάθε λογική ερμηνεία να γίνεται μάλλον αδύνατη.
Στην ταινία υπάρχουν 6 συνηθισμένοι, καθημερινοί άνθρωποι, που ζουν στις τόσο προσφιλείς στον σκηνοθέτη παλιές, φθαρμένες πολυκατοικίες της Πράγας: Μια ταχυδρόμος, μια παρουσιάστρια δελτίου ειδήσεων στην TV, ο απίστευτος σύζυγός της, ο ιδιοκτήτης ενός ψιλικατζίδικου, ένας απροσδιορίστου ασχολίας τριαντάρης και η σχετικά ηλικιωμένη - αλλά νταρντάνα - γειτόνισά του. Όλοι αυτοί είναι συνηθισμένοι τύποι, το είπαμε, που ζουν σε συνηθισμένα σπίτια. Πλην όμως, όταν είναι μόνοι, επιδίδονται σε εξωφρενικά απίθανες ασχολίες, μονομανίες θα ήταν η σωστότερη έκφραση, με απίστευτη ένταση και πάθος, δημιουργώντας προσωπικά φετίχ. Δραστηριότητες παράλογες, που αδυνατούμε να μαντέψουμε τη χρησιμότητά τους - και οι οποίες συγχρόνως μας προκαλούν γέλιο εξ αιτίας ακριβώς της απιθανότητάς τους: Η μία φτιάχνει ασταμάτητα μπαλάκια από ψύχα ψωμιού, ο άλλος κατασκευάζει... μηχανές αυνανισμού, άλλος φτιάχνει μια τεράστια κότα από ποικίλα υλικά... Στο τέλος, σε μια γκροτέσκα και ξεκαρδιστική ταυτόχρονα σειρά σκηνών, ο καθένας τους θέτει σε λειτουργία τους κόπους των μόχθων του, χρησιμοποιώντας τους με απίθανους τρόπους. Παράλογο, στοιχεία βουντού και σκοτεινές και κωμικοτραγικές καταστάσεις μπλέκονται αξεδιάλυτα δημιουργώντας ένα από τα πιο παράδοξα φιλμς που έγιναν ποτέ.
Ταινία που κινείται στα όρια του πειραματικού, με λίγα animation και, κυρίως, αληθινούς ηθοποιούς, μόνο με ήχους, μουσική και χωρίς λόγο, είναι μια πιστότατη στο σουρεαλιστικό πνεύμα δημιουργία, που μιλά έμμεσα για την υποκειμενικότητα της ηδονής (και είναι αφιερωμένη από τον δημιουργό της στον μαρκήσιο Ντε Σαντ). Ας την αποφύγουν όσοι ψάχνουν για σαφείς ερμηνείες, λογική και συγκροτημένη δομή. Για τους λίγους υπόλοιπους, πρόκειται για αληθινό πανηγύρι.

ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΑΛΧΗΜΙΣΤΙΚΟΣ ΦΑΟΥΣΤ

O Faust (1994) είναι η ταινία του Jan Svankmajer που μάλλον μου άρεσε λιγότερο. Όχι ότι με απογοήτευσε, αλλά με κούρασε κάπως με κάποιες επαναλήψεις που περιέχει. Ο σουρεαλιστής Svankmajer δείχνει εδώ τον πιο "αλχημιστικό" του εαυτό, μεταφέροντας την ιστορία του Faust - πού αλλού;- στη σύγχρονη Πράγα. Ο μοντέρνος Faust κάνει τη συμφωνία του με τον διάβολο και πραγματοποιεί τις μαγικές του τελετουργίες μέσα σε φθαρμένα υπόγεια εγκαταλειμένων σπιτιών και παρακμασμένες πολυκατοικίες. Η εντροπία και η φθορά είναι για μια ακόμα φορά παρούσες, καθώς και μια έντονη αλχημιστική αίσθηση - και αισθητική. Ο Φάουστ δημιουργεί, μεταξύ άλλων, ένα ον από πηλό, στο οποίο εμφυσά ζωή, σε μια πιστή, σύντομη απεικόνιση του μύθου του Γκόλεμ, μεταφέρεται, όπως συμβαίνει στα όνειρα, από χώρο σε χώρο δίχως λογικό ειρμό (από ένα ερειπωμένο υπόγειο βρίσκεται σ' ένα παλιό κουκλοθέατρο κι από κει, δίχως προειδοποίηση, απλώς ανοίγοντας πόρτες, στη σκηνή ενός θεάτρου κλπ.) και γενικά δίνει την ευκαιρία στο δημιουργό για μια σειρά από αξέχαστες, σουρεαλιστικές εικόνες με την προσωπική σφραγίδα της αισθητικής του.
Αυτό που κάπως με κούρασε, όπως είπα στην αρχή, είναι οι συχνές μεταφορές της δράσης σε κουκλοθέατρο με γιγάντιες μαριονέτες, όπου ο μύθος κατά κάποιο τρόπο επαναλαμβάνεται, παιγμένος από κούκλες. Το χιούμορ - άλλο σήμα κατατεθέν του Svankmajer - δεν λείπει ούτε από αυτή του την ταινία, όπου για μια ακόμα φορά παρακολουθούμε έκπληκτοι έναν συνδυασμό από ηθοποιούς, μαριονέτες, πηλό και κάθε λογής κινούμενα αντικείμενα.

OTESANEK Ή ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΠΟΥ ΠΑΓΩΝΟΥΝ ΤΟ ΑΙΜΑ

Το 2000 ο Jan Svankmajer γυρίζει το Otesanek (Ο μικρός Οtik), όπου σπρώχνει το γκροτέσκο, που πάντοτε τον χαρακτηρίζει, στα απώτατα όριά του. Ο Μικρός Otik είναι κωμωδία, είναι παραμύθι... και συγχρόνως είναι ένας αληθινός εφιάλτης. Βασίζεται σε ένα λαϊκό παραμύθι, όπου ένα άτεκνο ζευγάρι φέρνει σπίτι ένα κομμάτι ξύλου με κλαδιά, που μοιάζει κάπως με ανθρώπινη φιγούρα. Το "υιοθετούν" ως το παιδί που δεν έχουν, κι αυτό κάποια στιγμή ζωντανεύει και... ας μη σας πω τι κάνει αφού ζωντανέψει.
Ο σατανικός Svankmajer μεταφέρει την ιστορία στη σύγχρονη Πράγα, σε μια καταθλιπτική, παλιά πολυκατοικία. Το ζευγάρι επισκέπτεται γυναικολόγους, κάνει ό,τι μπορεί, αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Όταν το κούτσουρο μπαίνει στη ζωή τους, η γυναίκα είναι έτοιμη να το δεχτεί σαν αληθινό της παιδί και... ο εφιάλτης αρχίζει. Με μια διαφορά: Ότι θα γελάσετε πολύ, πάρα πολύ, μ' αυτόν τον εφιάλτη. Το πρώτο μέρος του φιλμ είναι αληθινά τρομαχτικό, καθώς παρακολουθούμε τη σύζυγο να βυθίζεται όλο και περισσότερο στην παράνοια, αντιμετωπίζοντας το ξύλο σαν αληθινό βρέφος. Είναι στιγμές που στο μυαλό μας έρχονται ταινίες όπως η "Αποστροφή" του Πολάνσκι. Στη συνέχεια όμως, το φανταστικό (χέρι - χέρι με το κατάμαυρο χιούμορ) εισβάλλει ανεπιστρεπτί.
Την παράσταση κλέβει η απίθανη οικογένεια των γειτόνων, και κυρίως το μικρό κοριτσάκι τους, η πρωταγωνίστρια ουσιαστικά της ταινίας και η μόνη που αντιλαμβάνεται όλη την αλήθεια, όταν οι μεγάλοι γύρω της έχουν μεσάνυχτα. Το κοριτσάκι αυτό είναι και αστείρευτη πηγή γέλιου με τα μικρομέγαλα καμώματά του, όπως και ο πατέρας του, εμβληματική φιγούρα που ο σκηνοθέτης έχει χρησιμοποιήσει κι άλλες φορές.
Αντίθετα με την "Αλίκη" ο S. εδω χρησιμοποιεί κανονικούς ηθοποιούς και περιβάλλοντα (με την απαραίτητη δόση κλειστοφοβίας και φθοράς βεβαίως), ενώ με animation δίνει μόνο το πλάσμα και το λαϊκό παραμύθι πάνω στο οποίο βασίζεται όλη η ιστορία. Ίσως η πιο στρωτή αφηγηματικά ταινία του σκηνοθέτη, αποτελεί must για τους φίλους του σουρεαλισμού και του κινηματογραφικού παράδοξου.

Η "ΑΛΙΚΗ" ΣΑΝ ΕΦΙΑΛΤΗΣ

Πριν δείτε οποιαδήποτε ταινία του, καλό είναι να ξέρετε λίγα πράγματα για τον Τσέχο Jan Svankmajer. Γεννημένος το 1934, θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους animators του σινεμά. Χρησιμοποιεί ποικίλες τεχνικές (οτιδήποτε εκτός από κλασσικό κινούμενο σχέδιο): Κούκλες, πλαστελίνες, κίνηση αντικειμένων, μαριονέτες και πλήθος άλλες που επινοεί η αστείρευτη φαντασία του. Σουρεαλιστής μέχρι το κόκαλο (βασικό μέλος άλλωστε της σουρεαλιστικής ομάδας της Πράγας, που είναι ακόμα ενεργή), ασεβής, με κατάμαυρο χιούμορ, δημιουργεί απίστευτες εικόνες, που κινούνται ανάμεσα στην ποίηση και το... σπλάτερ, την ομορφιά και την απέχθεια. Το παράλογο, το γκροτέσκο, αλλά και το ιδιόρυθμο μαύρο χιούμορ που λέγαμε, κυριαρχούν στις ταινίες του, πολλές μικρού μήκους κυρίως (οι περισσότερες εξαιρετικές), αλλά και 5 μεγάλες.
Η "Αλίκη" (Neco z Alenky) του 1988 είναι ίσως η γνωστότερή του. Πρόκειται για το περίφημο παραμύθι του Λούις Κάρολ "Η Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων" σε μια απόλυτα Svankmajerική, ιδιόρυθμη εκδοχή. Χρησιμοποιώντας μία και μόνη "κανονική" ηθοποιό, τη μικρή Αλίκη, στήνει γύρω της έναν απίστευτο χορό από κάθε λογής κινούμενα αντικείμενα - καθημερινά ή φτιαχτά, υπαρκτά ή επινοημένα. Μόνο που ο φοβερός τσέχος "διαβάζει" το όνειρο της Αλίκης ως καθαρό εφιάλτη, μετατρέποντάς το έτσι στην πιο σκοτεινή ίσως "παιδική" (εντός πολλών εισαγωγικών) ταινία που έγινε ποτέ. Κλειστοφοβική, με ιδιαίτερη τάση - όπως σε όλα τα έργα του δημιουργού - προς τη φθορά και την εντροπία των πραγμάτων, δημιουργεί ένα απόλυτα γκροτέσκο, αλλόκοτο και εφιαλτικό αποτέλεσμα: Ο λαγός είναι ένας βαλσαμωμένος λαγός που ζωντανεύει, με ροκανίδια να χύνονται σαν αίμα από τα σωθικά του, τα τραπουλόχαρτα αποκεφαλίζονται στ' αλήθεια, τα κάθε λογής ζώα και πλάσματα του παραμυθιού αποτελούνται από αλλόκοτους, σαν μεταλλαγμένους, σκελετούς ζώων που θυμίζουν Bosch και δεν είναι ιδιαίτερα φιλικά προς την Αλίκη, κάλτσες ζωντανεύουν και γίνονται σκουλήκια, νύξεις για το ξύπνημα της σεξουαλικότητας υπάρχουν παντού, ανάκατες με σύμβολα - κλειδιά της ψυχανάλυσης... Και, μόνη ανθρώπινη φιγούρα ανάμεσα σ' όλα αυτά τα παράδοξα, η Αλίκη δεν γελά ποτέ σ΄όλο αυτό το βγαλμένο από εφιάλτες παραμύθι.
Δείτε το αν μπορέσετε - ξέροντας εκ των προτέρων ότι η εμπειρία δεν είναι ακριβώς ευχάριστη - θαυμάστε την καλπάζουσα φαντασία του Svankmajer και γνωρίστε τον δημιουργό που επηρέασε καλλιτέχνες όπως Burton ή ο Gilliam, που μου έρχονται πρόχειρα στο νου.