ΠΟΙΟΣ ΕΙΝΑΙ Ο "ΚΎΡΙΟΣ ΑΡΚΑΝΤΙΝ";

 

Το 1955 ο Orson Welles (1915-1985) γυρίζει τον "Κύριο Αρκάντιν" με τον ίδιο πρωταγωνιστή και, ανάμεσα σε άλλους, την Κατίνα Πξινού και τον Ακίμ Ταμίροφ. Το φιλμ ήταν παραγνωρισμένο, αφού και ο ίδιος ο Ουέλς ελάχιστα αναφερόταν σ' αυτό λόγω των συγκρούσεων με παραγωγούς κλπ. που είχε στα γυρίσματα. Σήμερα νομίζω ότι έχει αποκατασταθεί ως μία από τις πολύ καλές του ταινίες.

Ένας μυστηριώδης δισεκατομμυριούχος (κανείς δεν ξέρει το παρελθόν του και πώς έγινε αυτό που έγινε) έχει ένα μοναδικό πάθος στη ζωή του: Την αγαπημένη του κόρη. Όταν ένας περίπου μικροκακοποιός τη φλερτάρει και την κερδίζει, εκείνος, αντί να τον εκδικηθεί, του αναθέτει μια παράδοξη αποστολή: Να βρει τις ρίζες του και το παρελθόν του (του Αρκάντιν), γιατί ο ίδιος αδυνατεί να θυμηθεί οτιδήποτε. Η πρώτη του ανάμνηση είναι ότι βρίσκεται στο Βερολίνο 20 χρονών περίπου με αρκετά δολάρια στην τσέπη. Μια αναζήτηση σε πολλές χώρες της Ευρώπης αρχίζει και κομμάτια του παζλ του παρελθόντος του κροίσου αποκαλύπτονται σιγά σιγά.

Υποβλητική σκηνοθεσία, κοσμοπολίτικη διάθεση, μυστήριο και αποκαλύψεις, συνθέτουν ένα σκοτεινό θρίλερ / νουάρ, το οποίο προσωπικά θεωρώ από τις καλύτερες στιγμές του ιδιοφυούς δημιουργού. Το μυστήριο τονίζεται με διάφορα στοιχεία που ενίοτε αγγίζουν το γκροτέσκο (μάσκες, μια ιδιωτική γιορτή μεταμφιεσμένων, φόνοι, "θεατρικές" εμφανίσεις του παντοδύναμου μεγιστάνα, ατμοσφαιρικές σκηνές κλπ.)

 Ίσως αυτό που τελικά θέλει να κάνει η ταινία, είναι να καταδείξει την παντοδυναμία του χρήματος, από την οποία κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει. Εκτός βέβαια αν, κάπου σ' όλο αυτό το ατσάλινο τοίχος, που η σκιά του καλύπτει τα πάντα και ουσιαστικά κυβερνά τον κόσμο μας, υπάρχει μια μικρή ρωγμή. Κάπου μέσα στον ίδιο τον άνθρωπο. Θυμηθείτε, άλλωστε, και τον "Πολίτη Κέιν", το πιο συγγενικό με τον Άρκαντιν φιλμ στο έργο του Ουέλς. Θα πρότεινα να μην το χάσετε.

 

ΣΤΑ ΙΧΝΗ ΕΝΟΣ ΝΑΖΙ "ΑΓΝΩΣΤΟΥ"

 Το 1946 ο πόλεμος μόλις είχε τελειώσει και κανείς δεν θα μπορούσε να είναι σίγουρος για το μέλλον. Αν, για παράδειγμα, σηκώσει ξανά κεφάλι ο ναζιστικός εφιάλτης; Όλα ήταν ακόμα πολύ νωπά και ρευστά. Τότε λοιπόν ο μεγάλος Orson Welles (1915-1985) γυρίζει τον "Άγνωστο" (The Stranger) με τον ίδιο, τον Έντουαρντ Ρόμπινσον και τη Λορέτα Γιανγκ στους κύριους ρόλους.

Ένας κυνηγός ναζί που κρύβονται μετά την ήττα τους ψάχνει για κάποιον που ουσιαστικά θεωρείται ο επινοητής και θεωρητικός των στρατοπέδων εξόντωσης. Τα ίχνη τον οδηγούν σε μια μικρή πόλη των ΗΠΑ και γρήγορα οι υποψίες θα πέσουν σε έναν προσφάτως αφιχθέντα καθηγητή που ζει εκεί και μάλιστα ετοιμάζεται να παντρευτεί την κόρη του δικαστή. Ο κλοιός αρχίζει να σφίγγει γύρω του...

Από τις λιγότερο γνωστές ταινίες του μεγάλου δημιουργού, ο "Άγνωστος" παραμένει ένα καλό ασπρόμαυρο θρίλερ με νουάρ, εξπρεσιονιστική αισθητική. Νουάρ βέβαια όχι με την πιο κοινή έννοια του όρου (δεν υπάρχει "μοιραία γυναίκα" ούτε μεγαλούπολη ούτε ακριβώς ντετέκτιβ - ο κυνηγός ναζί τον αντικαθιστά ουσιαστικά), ωστόσο η αισθητική είναι παρόμοια. Βλέπεται με αμείωτο ενδιαφέρον, κορυφώνεται σε ένα δυνατό, συμβολικό τέλος, εκφράζει την απέχθεια του δημιουργού για τη ναζιστική κτηνωδία, δείχνει για μια φορά ακόμα το ταλέντο του, ωστόσο κάποια σεναριακά προβλήματα θα μπορούσε να τα αποφύγει. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο αφελής τρόπος με τον οποίο ο ύποπτος ρίχνει πάνω του τις υποψίες των διωκτών του με μια ατάκα σε ένα γεύμα, ενώ κατά τα άλλα είναι πονηρός και παντελώς αδίστακτος (αλλά και τρέμει από φόβο μήπως αποκαλυφτεί η αληθινή του ταυτότητα).

"Ο Άγνωστος" ανήκει στην κατηγορία των φιλμ που αρκετά σύντομα γνωρίζουμε τον ένοχο και όλο το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στο αν ή πώς θα συλληφθεί. Δεν θεωρείται από τις μεγάλες ταινίες του Ουέλες, ωστόσο παραμένει ενδιαφέρουσα και απολαυστική.

ΣΤΟΥΣ ΛΑΒΥΡΙΝΘΟΥΣ ΤΗΣ ΑΓΧΩΤΙΚΗΣ "ΔΙΚΗΣ"

Το 1962 ο Orson Welles (1915-1985) γυρίζει μια από τις χαρακτηριστικότερες ταινίες του, τη "Δίκη" (Le Process), βασισμένη στο ομώνυμο συγκλονιστικό βιβλίο του Κάφκα. Και μάλιστα με εντυπωσιακό καστ (Άντονι Πέρκινς, Όρσον Ουέλες, Ρόμι Σνάιντερ, Ζαν Μορό, Έλσα Μαρτινέλι).
Ένα συνηθισμένος άνθρωπος κατηγορείται από το κράτος (;) δίχως ποτέ να του εξηγήσουν για ποιο λόγο κατηγορείται. Από εκεί και μετά θα εμπλακεί στα πλοκάμια ενός τερατώδους συστήματος και μιας εφιαλτικής γραφειοκρατίας, καταστρέφοντας εντελώς τη ζωή και την καθημερινότητά του.
Το φιλμ, με το σουρεαλισμό του και τη άρνηση να απαντήσει σε πλήθος "γιατί" (γιατί κατηγορείται ο Κ; γιατί κανείς δεν του το αποκαλύπτει; γιατί πρέπει να κάνει όσα υποχρεώνεται να κάνει; κλπ.) κατορθώνει ακριβώς να βάλει τον θεατή σε έναν ατελείωτο, εφιαλτικό, αδιέξοδο λαβύρινθο, όπου κάθε πράξη, κάθε λέξη του ήρωα θα δημιουργεί κι άλλες υποψίες για το πρόσωπό του και θα χειροτερεύει κι άλλο την (άγνωστη υπενθυμίζω) κατηγορία που τον βαρύνει. Η όλη εικόνα θυμίζει άνθρωπο που προσπαθεί να ελευθερωθεί από σκοινιά που τον δένουν και, αντ' αυτού, με κάθε του κίνηση μπλέκεται όλο και χειρότερα.
Τα ζητήματα που τίθενται είναι πολλά (και εσείς είμαι σίγουρος ότι μπορείτε να εντοπίσετε και άλλα ακόμα): Η καταπίεση του συστήματος (ενός απάνθρωπου συστήματος) πάνω στο άτομο, η συντριβή κάθε έννοιας ιδιωτικότητας, η τερατώδης γραφειοκρατία, η οποία με το παράλογο και άχρηστο της ύπαρξής της εξαφανίζει κάθε έννοια ουσίας και χρησιμότητας, η κοινωνικής φύση (ταξική;) απόστασης ανάμεσα στους ανθρώπους, η αμφίβολη έννοια του νόμου και της δικαιοσύνης κλπ. κλπ. Πάνω απ' όλα όμως το φιλμ μιλά για το αίσθημα της ενοχής, που, όπως φαίνεται να υποστηρίζει, βρίσκεται μέσα σε κάθε άνθρωπο, ανεξάρτητα αν στην πραγματικότητα είναι ένοχος ή αθώος. Η έννοια της ενοχής τονίζεται εδώ με κάθε τρόπο, με κάθε πράξη του ήρωα, που δρα σα να θέλει να αποσείσει από πάνω του την άγνωστη κατηγορία, παρά το ότι είναι προφανώς αθώος. Γιατί υπάρχει άραγε αυτή η παράδοξη ενοχή; Είναι μήπως απόρροια του ίδιου του συστήματος, που προσπαθεί έτσι να ελέγξει το άτομο; Αλλά, σκέφτομαι, πώς να μην υπάρχει σχεδόν έμφυτη η ενοχή  σε μια κοινωνία της οποίας η κυρίαρχη θρησκεία (ο χριστιανισμός) σε διδάσκει από παιδί ότι γεννήθηκες ένοχος (προπατορικό αμάρτημα) επειδή κάποιοι τύποι έκαναν κάτι κακό (;) πριν μερικές χιλιάδες χρόνια;
Τα φιλοσοφικά ερωτήματα και οι προβληματισμοί που γεννά η ταινία είναι πάμπολλα και, όπως είπα, θα ανακαλύψετε κι άλλα μόνοι σας. Εγώ θα μείνω στην υποβλητική ασπρόμαυρη εικόνα της ταινίας, επηρεασμένη από το γερμανικό εξπρεσιονισμό, πλημμυρισμένη από πελώριες ξύλινες κατασκευές, στενά, ασφυκτικά περάσματα, έρημα, άσχημα αστικά τοπία και φοβερούς χώρους οι οποίοι με μυστηριώδη τρόπο συνδέονται μεταξύ τους, δείχνοντας έτσι ότι το σύστημα βρίσκεται παντού κι ότι, όπου κι αν πας, είναι αδύνατο να ξεφύγεις από τα πλοκάμια του. Άλλωστε ο γιγαντισμός των χώρων, εσωτερικών και εξωτερικών, λειτουργεί άψογα ώστε να δημιουργήσει τη συνεχή αίσθηση της εκμηδένισης του (μικροσκοπικού) ατόμου από κάτι τυφλό και τεράστιο. Τα πάντα στο φιλμ κατορθώνουν να επιβάλλουν ένα κλειστοφοβικό, αγχωτικό, εφιαλτικό κλίμα. Άλλωστε όλη η ταινία μπορεί να ειδωθεί ως ένας δίχως τέλος εφιάλτης, τρομαχτικός όπως όλοι οι εφιάλτες και σουρεαλιστικός όπως όλα τα όνειρα.

ΒΟΥΤΩΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΥΠΕΡΟΧΗ ΔΙΦΘΟΡΑ ΤΟΥ "TOUCH OF EVIL"

Το 1958 το φιλμ νουάρ είχε ουσιαστικά τελειώσει. Τότε όμως ο μεγάλος Orson Welles (1815-1985) γυρίζει ένα από τα αριστουργήματα του είδους και μια από τις καλύτερες ταινίες του, το "Touch of Evil" (προσωπική γνώμη πάντοτε, αλλά εδώ συμφωνεί και η πλειοψηφία θεατών και κριτικών).
Πρόκειται για μια ιστορία διαφθοράς που τοποθετείται σε μια πόλη στα σύνορα Μεξικού και ΗΠΑ, όπου το κάθε είδους έγκλημα ακμάζει. Υπάρχουν δύο διώκτες του αστυνομικοί: Ένας μεξικάνος, νιόπαντρος, που επιστρέφει εκεί με τη γυναίκα του, και ένας αμερικάνος παλαίμαχος. Η στάση τους όμως απέναντι σε μια οικογενειακή συμμορία που ασχολείται με ναρκωτικά και άλλα ευγενή σπορ θα είναι εντελώς διαφορετική...
 Αυτό που αμέσως καθηλώνει τον θεατή είναι η υπέροχη σκηνοθεσία. Από το αρχικό φοβερό μονοπλάνο - τράβελινγκ μέχρι την όλη σκοτεινή, ασπρόμαυρη, εξπρεσιονιστική ατμόσφαιρα, με τους θαυμάσιους φωτισμούς και τις φωτοσκιάσεις, όλα δείχνουν για μια ακόμα φορά την ιδιοφυία του δημιουργού της. Και βέβαια υπάρχει και ο ίδιος ο Όρσον Ουέλες στο ρόλο του γερασμένου, κουρασμένου αμερικάνου μπάτσου, η συγκλονιστική ερμηνεία του οποίου μένεια αξέχαστη. Σπάνια έχουμε δει την κούραση από τις καταχρήσεις, την παρακμή, την παραίτηση σχεδον από τη ζωή, τόσο πειστικά αποτυπωμένη σε ένα πρόσωπο. Πρόσωπο αγνώριστο, αν σκεφτεί κανείς ότι ο Ουέλες ήταν τότε μόλις 43 χρονών!
Ο βασικός χαρακτήρας είναι πολυεπίπεδος: Πρόκειται για έναν απόλυτα διεφθαρμένο μπάτσο, βουτηγμένο, όπως είπαμε, στις καταχρήσεις και κουρασμένο από τη ζωή, που όταν αντιλαμβάνεται ότι το έδαφος χάνεται κάτω από τα πόδια του αντιδρά σπασμωδικά, απελπισμένα. Στην ουσία νομίζω ότι όλες αυτές οι μάλλον παράλογες ενέργειες που σκαρφίζεται μέχρι τέλους δείχνουν ότι η κούραση έχει νικήσει, ότι κατά βάθος έχει παραδοθεί. Κι όμως, ο άνθρωπος αυτός διαθέτει παράλληλα και μια γοητεία, εμπνέει εμπιστοσύνη στους συναδέλφους του, οι οποίοι είναι απόλυτα αφοσιωμένοι σ' αυτόν, σχεδόν έτοιμοι να θυσιαστούν για να τον υπερασπίσουν. Τίποτα τελικά δεν είναι όπως φαίνεται. Άλλωστε από κάποιες σκόρπιες κουβέντες μπορούμε να υποθέσουμε και τους λόγους που τον οδήγησαν στη διαφθορά. Έτσι δεν έχουμε να κάνουμε με έναν μονοδιάστατα κακό χαρακτήρα, όπως συχνότατα συμβαίνει με χολιγουντιανούς (και όχι μόνο) κακούς.
Ας προσθέσω επί πλέον ότι ο Ουέλες κάνει και αρκετά έμμεσα σχόλια για τον ρατσισμό των αμερικάνων απέναντι στους μεξικάνους (η στάση πολλών από τους πρώτους είναι εντελώς περιφρονητική και αφ΄υψηλού απέναντί τους). Και, σαν κατακλείδα, τολμά εν έτει 1958 να κάνει τίμιο τον "σκούρο" μεξικάνο μπάτσο (επίσης αγνώριστος ο Τσάρλτον Ίστον) και διεφθαρμένο τον πανίσχυρο στην περιοχή του αμερικάνο.
Αρκετά όμως με τις αναλύσεις. Νομίζω ότι απλώς, πέραν όλων των άλλων, πρόκειαι για φιλμ που το απολαμβάνεις από την αρχή μέχρι το τέλος, κυρίως για καθαρά κινηματογραφικούς λόγους. Αφεθείτε λοιπόν στη "βρώμικη", απελπισμένη γοητεία του.

ΠΟΣΟ ΥΠΕΡΟΧΟΙ ΗΤΑΝ ΟΙ ΑΜΠΕΡΣΟΝΣ;

Το 1941 είχε γυρίσει τον θρυλικό "Πολίτη Κέιν". Την επόμενη χρονιά, το 1942, ο Orson Welles (1915-1985) επανέρχεται με την πολυαναμενόμενη 2η ταινία του, τους "Υπέροχους Άμπερσονς". Και επιλέγει να κάνει ένα δράμα εποχής.
Τοποθετημένη χρονικά στις αρχές του 20ού αιώνα, η ταινία παρακολουθεί τη ζωή της πλούσιας, νότιας και συντηρητικής οικογένειας Άμπερσον από το μεγαλείο και τη δόξα μέχρι την κατάρρευσή της. Όπως και στον "Γατόπαρδο" του Βισκόντι (αρκετά χρόνια αργότερα), το βασικό θέμα είναι κι εδώ το τέλος μιας εποχής : Η πτώση της αριστοκρατίας και η άνοδος της αστικής στο θρόνο της κυρίαρχης τάξης. Η τελευταία συμβολίζεται από τον εφευρέτη αυτοκινήτων, εξ ίσου πλούσιο με τους Άμπερσονς, πλην όμως ταπεινής καταγωγής, Τζόζεφ Κόττεν. Ενώ όμως ο Βισκόντι κάνει τη δική του "μελέτη" με πολιτικούς κυρίως όρους, ο Ουέλς επιλέγει να δείξει την πτώση μέσα από τις προσωπικές ιστορίες και τους έρωτες (συνήθως αποτυχημένους) των μελών της οικογένειας. Πίσω όμως από τις αποτυχίες αυτές, αν το καλοεξετάσει κανείς, κρύβεται ο βαθύτατος συντηρητισμός και η στενομυαλιά της οικογένειας και κυρίως του νεαρού γόνου - κληρονόμου. Η άτεγκτη στάση του και οι κοινωνικές του προκαταλήψεις θα οδηγήσουν τους Άμπερσονς στην καταστροφή.
Στις μέρες μας είναι αρκετά συνηθισμένο το μοτίβο των οικογενειών με "προοδευτικούς" γονείς και συντηρητικά παιδιά, που κυρίως ενδιαφέρονται για την επαγγελματική τους αποκατάσταση και την απόκτηση της ιδιότητας του γιάπι. Τότε όμως, εν έτει 1942, ήταν μάλλον η πρώτη φορά που οι γονείς απεικονίζονται συμπαθέστεροι του νεαρού γιου. Και κυρίως η μητέρα, που βιώνει αγόγγυστα το δράμα της - θύμα ωστόσο κι αυτή των κοινωνικών συμβάσεων που δεν την αφήνουν να "επαναστατήσει" και να κερδίσει την ευτυχία που βρίσκεται μόλις ένα βήμα μπροστά της.
Δράμα εποχής λοιπόν - με κοινωνικές προεκτάσεις - οι "Υπέροχοι Άμπερσονς" (τίτλος σαφώς ειρωνικός), αν και δεν γνώρισε την άμεση κριτική επιτυχία του "Πολίτη Κέιν" (φυσικό ήταν), θεωρείται από πολλούς ένα σχετικά άγνωστο διαμάντι του κλασσικού σινεμά.

Η ΜΟΙΡΑΙΑ "ΚΥΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΣΑΓΚΑΗ"

Το 1947 ο Orson Welles (1915-1985) "βουτάει" για πρώτη φορά στο νουάρ, γυρίζοντας την κλασσική "Κυρία από τη Σαγκάη". Πρόκειται για ένα τυπικό δείγμα του είδους, το οποίο την εποχή εκείνη βρισκόταν στις δόξες του, μόνο που ο Welles, που είχε ήδη στο ενεργητικό του φιλμς όπως ο "Πολίτης Κέιν" και οι "Υπέροχοι Άμπερσονς", του έχει προσθέσει και κάτι παραπάνω. Όπως "κάτι παραπάνω" προσθέτει και η εκτυφλωτική ενίοτε Ρίτα Χέιγουορθ, η βασική πρωταγωνίστρια.
Ένας ναυτικός, ο ίδιος ο Ουέλες, γοητεύεται από την πανέμορφη και παντρεμένη με πάμπλουτο μεγαλοδικηγόρο κυρία Μπάνιστερ, δέχεται την πρό(σ)κλησή της να γίνει καπετάνιος τροπικής κρουαζιέρας με το γιωτ του ζεύγους - και μερικών ακόμα πλούσιων φίλων - και μπλέκεται σε μια ασυνήθιστη ιστορία φόνου με μπερδεμένα κίνητρα, στην οποία θα βρεθεί κατηγορούμενος.
Στην ταινία υπάρχουν όλα τα αρχετυπικά στοιχεία των φιλμ νουάρ: Η υποβλητική ασπρόμαυρη φωτογραφία, η κλασσική μοιραία γυναίκα που παρασέρνει το θύμα της στον όλεθρο, ο φόνος, ο ερωτευμένος που, ακριβώς εξ αιτίας του έρωτά του χάνει τον έλεγχο των πράξεών του και τη συνήθη ψυχραιμία του και αφήνεται να παρασυρθεί βήμα - βήμα προς την καταστροφή, η voice over πρωτοπρόσωπη αφήγηση... κι επιπλέον μπόνους η κλασσική στην ιστορία του σινεμά σκηνή του τέλους με το τελικό ξεκαθάρισμα στο δωμάτιο με τους πολλαπλούς καθρέφτες ενός λούνα παρκ. Το "έξτρα" του Ουέλλες, είναι η έντονη κοινωνική κριτική του και η προφανής απέχθειά του για τους πλούσιους, τους οποίους θεωρεί σχεδόν εξ ορισμού διεφθαρμένους, άπληστους, αδίστακτους και απίστευτα υποκριτές. Σαν να μας λέει ότι από τη στιγμή που κάποιος γίνεται ζάμπλουτος... κάποιον λάκο έχει η φάβα... κάποιες βρωμιές έχει διαπράξει. Είναι χαρακτηριστικός ο επαναλαμβανόμενος παραλληλισμός της μεγαλοαστικής τάξης με τους καρχαρίες, που κατασπαράζουν ό,τι βρουν γύρω τους και, μετά, τρελλαμένοι από τη μυρουδιά του αίματος, κατασπαράζονται μεταξύ τους. Έτσι, δίνει σε ένα τυπικό νουάρ μια αναπάντεχη πολιτική διάσταση.
Κάποια στοιχεία βέβαια της ταινίας έχουν γεράσει: Ίσως σας ενοχλήσουν οι υπερβολικές για την εποχή μας ηθοποιίες, ίσως κάποιες ευκολίες στο σενάριο (όπως αυτή με την οποία ο ήρωας ξεφεύγει από το δικαστήριο στο οποίο είναι κατηγορούμενος)... αυτά όμως είναι αναμενόμενα για μια τόσο παλιά ταινία. Σε γενικές γραμμές παραμένει κλασσική.