ΒΛΕΠΟΝΤΑΣ ΤΑ ΤΡΕΝΑ ΝΑ ΠΕΡΝΟΥΝ

Στα μέσα της δεκαετίας του 60 ο τσέχικος κινηματογράφος γνωρίζει μια εκπληκτική άνθηση, που αποτελεί βέβαια μέρος της όλης πολιτικής και πνευματικής άνθησης που έγινε γνωστή σαν "Άνοιξη της Πράγας". Όλο αυτό το ευφορικό κλίμα πνίγηκε βίαια κάτω από τις ερπύστριες των σοβιετικών τανκς, που εισέβαλλαν στην Τσεχοσλοβακία το 1968. Μέχρι τότε όμως είχαμε απολαύσει τουλάχιστον ορισμένες πολύ καλές ταινίες.
"Ο Άνθρωπος που έβλεπε τα τρένα να περνούν" (Closely observed trains στα αγγλικά, Ostre sledované vlaky στα τσέχικα) είναι μια αρχετυπική ταινία της εποχής. Γυρίστηκε από τον Jiri Menzel το 1966, είναι ασπρόμαυρη, διασκεδαστική και πικρή μαζί. Σάτιρα της γραφειοκρατίας και της τσέχικης ιδιοσυγκρασίας, απομυθοποίηση κάποιων συμβόλων, καταγραφή των πρώτων εφηβικών ερωτικών σκιρτημάτων και λίγο αντιναζιστική ιστορία, είναι μερικά από τα βασικά της στοιχεία. Και περιέχει και μια τολμηρή για την εποχή σκηνή, με το σφράγισμα των οπισθίων μιας όμορφης δεσποινίδας με τις επίσημες σφραγίδες του σταθμού (και του κράτους), που φυσικά αποτελεί και μια θαυμάσια "αποκαθήλωση" κάποιων ιερών και οσίων.
Ένας έφηβος διορίζεται σε επαρχιακό σιδηροδρομικό σταθμό την εποχή της ναζιστικής κατοχής της Τσεχοσλοβακίας. Επί κεφαλής ένας αβάσταχτα γραφεικράτης και μεγαλόσχημος διευθυντής, δεύτερος τη τάξει ένας αθεράπευτα γυναικάς υπάλληλος. Και πού και πού δέχονται και τις επισκέψεις του παπαρολόγου ναζιστή επιθεωρητή. Ουσιαστικά ελάχιστα πράγματα έχουν να κάνουν εκεί. Έτσι, ο χρόνος που κυλά αργά, οι μεταξύ τους σχέσεις, οι πρώτοι έρωτες του ήρωα (και η αποτυχία του να "φανεί άντρας") δίνονται με χαμηλότονο χιούμορ και ειρωνική διάθεση. Ίσως στην αρχή σας φανεί κάπως αργό, σύντομα όμως πιστεύω ότι μπαίνει κανείς στο κλίμα και τότε η ταινία τον κερδίζει απόλυτα, έως την τελική δραματική κατάληξη.
Νομίζω ότι το φιλμ διατηρεί μέχρι σήμερα τη φρεσκάδα του και γίνεται ένα ντοκουμέντο μιας εποχής που επιχείρησε να ξεφύγει από ένα ασφυκτικό κλίμα και απέτυχε τραγικά, αφού κατέληξε σε άλλα 20 χρόνια καταπίεσης. Αξίζει πάντως να το δει κανείς (μαζί και με αρκετές άλλες τσέχικες ταινίες της εποχής) και σαν απόδειξη ότι κάτω από τη σοβιετική πνευματική δικτατορία, στις χώρες του τότε ανατολικού μπλογκ δεν γυρίζονταν μόνο μονόπλευρα φιλμ σοσιαλιστικού ρεαλισμού με ηρωικούς εργάτες και κακούς κεφαλαιοκράτες. Αντίθετα, υπήρξαν πολλές χαραμάδες φωτός και καθαρού αέρα (και στην Πολωνία και στη Γιουγκοσλαβία μεταξύ άλλων). Το "Closely observed trains" είναι από τα καλύτερα δείγματα.

Η ΑΝΟΔΟΣ ΚΑΙ Η ΠΤΩΣΗ ΕΝΟΣ ΚΑΛΟΥ ΥΠΗΡΕΤΗ

Το τσέχικο σινεμά γνώρισε δόξες στη δεκαετία του 60 με την "Άνοιξη της Πράγας" και "χάθηκε" (τουλάχιστον από τις δικές μας οθόνες) στη συνέχεια, με σποραδικές πάντοτε εξαιρέσεις (θυμηθείτε πάντως ότι ο Milos Forman και ο μεγάλος Svankmayer είναι Τσέχοι). Ο Jirí Menzel είναι από τους πρωτεργάτες του νέου τότε τσέχικου σινεμά. Στα 70 του σχεδόν σήμερα κάνει μια από τις πιο ενδιαφέρουσες φετινές ταινίες.
Το "Υπηρέτησα το βασιλιά της Αγγλίας" (2007) είναι ένα είδος πολιτικής αλληγορίας ή, αν θέλετε, αλληγορίας της ιστορίας της πατρίδας του. Αυτό που το κένει να ξεχωρίζει είναι το ύφος: Ο Menzel επιλέγει το στιλ και τα "κόλπα" της βουβής κωμωδίας, τον ρυθμό, τις κινήσεις, το γενικό κλίμα της. Η ταινία βέβαια δεν είναι βουβή, αλλά όλα παραπέμπουν εκεί. Ο ήρωας, ένα πολύ κοντό γκαρσόνι, ξεκινάει από το χωριό του δουλεύοντας σε ένα μικρό εστιατόριο αρχικά και, χάρη στην πονηριά, την τύχη και το σταθερό του όνειρο να γίνει εκατομμυριούχος, ανεβαίνει συνεχώς, δουλεύει σε όλο και μεγαλύτερα ξενοδοχεία στην Πράγα και τελικά γίνεται ιδιοκτήτης ενός από τα πολυτελέστερα. Συγρόνως παρακολουθούμε τους έρωτές του με δάφορες όμορφες κοπέλες, που, θα έλεγε κανείς, κάθε μία αντιστοιχεί και σε μία φάση της ανόδου του. Και, τελικά, στο ζενίθ της καριέρας του, καταλήγει για 15 χρόνια στη φυλακή από το καινούριο τότε κομμουνιστικό καθεστώς (μην ανησυχείτε, δεν προδίδω το τέλος, η ταινία ξεκινά με την αποφυλάκισή του σε σχετικά προχωρημένη ηλικία).
Στο φιλμ καταφέρνει να συνυπάρξει το κωμικό στοιχείο και η συγκίνηση, έτσι ώστε να θυμίζει κάπως το κλίμα των ταινιών του Τσάπλιν. Αυτό που ουσιαστικά καυτηριάζεται είναι η άνευ όρων και ορίων δίψα για άνοδο, η εσωτερική κενότητα του ήρωα, την οποία στην ουσία αντιλαμβανόμαστε στο δεύτερο μόλις μέρος της ταινίας, με τη στάση του απέναντι στους ναζί κατακτητές, που ενώ όλοι στην Πράγα μισούν, εκείνος τους χρησιμοποιεί για να ανέλθει κοινωνικά. Ο αληθινός του εαυτός, η απελευθέρωση επιτέλους από όλα τα μάταια και κούφια όνειρα, περιμένει στο τέλος, στη μοναξιά και την οριμότητα της ηλικίας, που για πρώτη φορά θα τον κάνουν να σκεφτεί τι έχει κάνει στη ζωή του.
Από τις ευχάριστες εκπλήξεις της χρονιάς για μένα (αφού αγνοούσα την ύπαρξή της μέχρι πρόσφατα), συνδυάζει την απόλυτη διασκέδαση, τον ερωτισμό και τη συγκίνηση.