"ΑΠΟ ΤΙΣ ΔΥΟ ΠΛΕΥΡΕΣ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ" : Ο ΜΥΘΟΣ ΤΗΣ "ΕΥΤΥΧΙΣΜΕΝΗΣ" ΑΝΤΑΛΛΑΓΗΣ

Το 2012 η ντοκιμαντερίστας (κυρίως) Μαρία Ηλιού φτιάχνει το δεύτερο μέρος της ταινίας της "Σμύρνη: Η καταστροφή μιας μεγαλούπολης". Τούτο εδώ ονομάζεται "Από τις δύο πλευρές του Αιγαίου". Ο υπότιτλος είναι ιδιαίτερα εύγλωττος, δίνοντας το αληθινό θέμα του φιλμ: "Διωγμός και ανταλλαγή πληθυσμών, Τουρκία - Ελλάδα, 1922-1924".
Η μικρασιατική καταστροφή συνέβη το 1922 και περιγράφηκε διεξοδικά στο πρώτο φιλμ. Τι συνέβη όμως μετά; Μετά από διεθνή συμφωνία αποφασίστηκε η γνωστή μας ανταλλαγή πληθυσμών. Όσοι έλληνες είχαν απομείνει στην Τουρκία μετά την καταστροφή θα κατοικούσαν στην Ελλάδα, ενώ οι τούρκοι της Ελλάδας θα μετακόμιζαν υποχρεωτικά στην Τουρκία. Αμοιβαία εξαίρεση αποτελούσαν οι έλληνες της Κωνσταντινούπολης και οι τούρκοι της Θράκης, μειονότητες που υπαρχουν μέχρι σήμερα. Ναι, αλλά τόσο οι έλληνες όσο και οι τούρκοι ήταν ριζωμένοι στα τουρκικά ή ελληνικά μέρη τους αντίστιοιχα εδώ και γενιές. Εκεί ήταν τα σπίτια, οι πατρίδες τους. Αυτό που θεωρήθηκε δίκαιο και σωστό, η ανταλλαγή πληθυσμών, υπήρξε ουσιαστικά ένας αμοιβαίος, βίαιος ξεριζωμός.
Η ταινία διαθέτει μια κλασική, δίχως κινηματογραφικές εκπλήξεις τεχνική: Μαρτυρίες προσώπων που επέζησαν ή παιδιά αυτών, σπάνιο μερικές φορές φωτογραφικό και κινματογραφικό υλικό της εποχής και συνεντεύξεις με ιστορικούς και μελετητές, μεταξύ των οποίων και ο ιστορικός και βασικός συνεργάτης της Ηλιού και στις δύο ταινίες Αλέξανδρος Κιτρόεφ. Μερικές από τις μαρτυρίες αυτές είναι πραγματικά συγκινητικές.
Τι βγαίνει απ' όλο αυτό; Πού πραγματικά θέλουν να επικεντρώσουν οι δημιουργοί; Στο αναμφισβήτητο γεγονός ότι η περίφημη "ανταλλαγή" μπορεί να έλυσε ένα μείζον θέμα, που θα μπορούσε να οδηγήσει σε πόλεμο ή σφαγές μειονοτικών πληθυσμών εκατέρωθεν, πλην όμως δημιούργησε αληθινή δυστυχία: Είναι συγκλονιστικό να βλέπεις ανθρώπους να αφηγούνται το πόσο βάναυσο, απάνθρωπο είναι να σου λένε ξαφνικά "Μάζεψε όσα πράγματα μπορείς. Αύριο φεύγετε για ένα παντελώς άγνωστο μέρος της Ελλάδας (η της Τουρκίας αντίστοιχα)". Και είναι θλιβερό να διαπιστώνεις ότι οι ξεριζωμένοι και των δυο πλευρών ομόφωνα νοσταλγούν πάντα τις πατρίδες που άφησαν στην Ελλάδα και την Τουρκία, κάπου στην Κρήτη οι τούρκοι, κάπου στην Καπαδοκία οι έλληνες. Εκεί ήταν τα πραγματικά τους σπίτια.
Από την άλλη είναι παρήγορο να βλέπεις ανθρώπους που, δεκαετίες μετά, πήγαν στα μακρινά χωριά τους, βρήκαν τα σπίτια των παπούδων τους, μίλησαν με τους τωρινούς κάτοικους, μερικοί μάλιστα ανέπτυξαν και φιλικές σχέσεις μαζί τους. Ο χρόνος γιατρεύει (τους απογόνους, αφού η πρώτη γενιά ξεριζωμένων δεν ξέρω αν γιατρεύτηκε ποτέ). Τώρα, μετά τόσες δεκετίες, μπορούμε τουλάχιστον να μιλήσουμε ανοιχτά για όλα αυτά. Για μια δίκαιη απόφαση των πολιτικών, η οποία ωστόσο βύθισε σε δυστυχία τις ζωές χιλιάδων ανθρώπων.
Δείτε το αν σας ενδιαφέρει το θέμα για καθαρά ιστορικούς και πληροφοριακούς λόγους, για την αποκάλυψη μιας κρυμμένης τραγωδίας. Ίσως βέβαια και να κουραστείτε απο ένα σημείο και πέρα, παρά τον πλούτο μαρτυριών και πληροφοριών. Είπαμε: Κινηματογραφικά είναι απόλυτα αναμενόμενο, δίχως πρωτοτυπία.

Η ΤΡΑΓΙΚΗ ΜΟΙΡΑ ΤΗΣ ΣΜΥΡΝΗΣ

Η Μαρία Ηλιού είναι μια καταξιωμένη και αξιόλογη ελληνίδα δημιουργός ντοκιμαντέρ. Το 2011 γυρίζει (ή μάλλον ολοκληρώνει, αφού η όλη δουλειά κράτησε 7 ολόκληρα χρόνια) το "Σμύρνη. Η Καταστροφή μιας Κοσμοπολίτικης Πόλης, 1900-1922". Φυσικά αναφέρεται στη μικρασιατική καταστροφή, στην καταστροφή της Σμύρνης ειδικότερα.
Το ύφος της δεν διαθέτει πειραματισμούς και κινηματογραφικά "κόλπα". Είναι στρωτό, αφηγηματικό, εναλλάσσει σκηνές εποχής με σύγχρονους ιστορικούς ή μάρτυρες που μιλάνε για όσα έγιναν / έζησαν, και επενδύεται με ευχάριστη μουσική και διασκευές σμυρνέικων τραγουδιών.
Η Ηλιού πιάνει την  ιστορία από παλιά. Έτσι στην αρχή γνωρίζουμε μια πραγματικά κοσμοπολίτικη και ανεκτική μεγαλούπολη, όπου συνυπάρχουν αρκετά αρμονικά έλληνες, τούρκοι, εβραίοι και αρμένιδες. Ο πλούτος (των κυρίαρχων στρωμάτων τέλος πάντων) και η γενική ευημερία είναι εμφανής. Οι μαρτυρίες γι' αυτό πάμπολλες. Η Σμύρνη δεν θα αντιληφθεί και πολλά από τους βαλκανικούς πολέμους ούτε από άλλες ελληνικές περιπέτειες. Ώσπου έρχεται το κίνημα των Νεότουρκων, η ηγετική φυσιογνωμία του Κεμάλ ξεχωρίζει και τα πράγματα αρχίζουν να μαυρίζουν. Θα ακολουθήσει η ελληνική μικρασιατική εκστρατεία, η ήττα των ελληνικών στρατευμάτων στα βάθη της Μικράς Ασίας και η άτακτη υποχώρησή τους και, τελικά, η φριχτή καταστροφή της Σμύρνης, τόσο από σφαγές των τουρκικών στρατευμάτων όσο και από την πυρκαγιά που κατέκαψε την κάποτε πανέμορφη πόλη - εφιαλτικό το δράμα των χιλιάδων εγκλωβισμένων κατοίκων στην προκυμαία καθώς η πόλη πίσω τους καιγόταν. Η οποία πυρκαγιά, σημειωτέον, δεν είναι ακόμα ξεκάθαρο από ποιούς μπήκε (μάλλον από τους τούρκους, αλλά οι μεν κατηγορούν τους δε). Και μια τραγική λεπτομέρεια: Ενώ η υποχώρηση είχε αρχίσει, ενώ οι αψιμαχίες πολύ κοντά στην πόλη είχαν αρχίσει, ενώ τουρκικά στρατεύματα βρίσκονταν πολύ λίγα χιλιόμετρα μακριά της, οι κάτοικοι δεν είχαν ανησυχήσει σχεδόν καθόλου και συνέχιζαν μέχρι την τελευταία κυριολεκτικά μέρα την κανονική ζωή και τις γιορτές τους σα να μη συνέβαινε τίποτα.
Επικεφαλής της ομάδας έρευνας είναι ο ιστορικός Αλέξανδρος Κιτρόεφ. Το θετικό είναι ότι το φιλμ δεν καταφεύγει σε καμία περίπτωση σε εθνικιστικές κορώνες. Πρσπαθεί να είναι ιστορικά ισορροπημένο και να μοιράσει δίκαια τις ευθύνες (και στους έλληνες φυσικά) και όχι να τις ρίξει σε κάποιους "κακούς". Αυτό αποτελεί κατά τη γνώμη μου μια από τις μεγαλύτερες αρετές του.
Συμπερασματικά , δίχως, όπως είπαμε, να πρόκειται για κινηματογραφικά πρωτότυπο φιλμ, είναι διαφωτιστικό, κατατοπιστικό και προσπαθεί να φωτίσει τα γεγονότα αμερόληπτα. Γι' αυτό συνίσταται για όσους ενδιαφέρονται για το καθαρά ιστορικό μέρος του δράματος.

ΕΝΑ "ΤΑΞΙΔΙ" ΕΚΑΤΟ ΧΡΟΝΩΝ

Η Μαρία Ηλιού έχει σαν βάση της, όπως μαθαίνω, τις ΗΠΑ και έχει κάνει ταινίες fiction και ντοκιμαντέρ. Ένα από τα τελευταία είναι "Το Ταξίδι" του 2007. Καταπιάνεται με ένα σημαντικό για την Ελλάδα θέμα: Αυτό της μετανάστευσης στην Αμερική, η οποία χρονολογείται από τα τέλη ήδη του 19ου αιώνα! Η ταινία εξετάζει το φαινόμενο αυτό μέχρι τη δεκαετία του 80.
Δεν θα πω πολλά για το κινηματογραφικό μέρος. Είναι μάλλον συμβατικό, πληροφοριακό, με την αναμενόμενη, κοινή για τέτοιου είδους φιλμ δομή: Παλιές φωτογραφίες ή φιλμ, φωνή off που μιλά για τα γεγονότα και αρκετές συνεντεύξεις με γνωστούς και διακεκριμένους αμερικανούς ελληνικής καταγωγής (ανάμεσά τους ο γερουσιαστής Πολ Σαρμπάνις και ο γνωστός και καλός συγγραφέας Τζορτζ Πελεκάνος, ο οποίος μάλιστα είναι πολύ πιο "έλληνας" και με ελληνικές συνήθειες απ' όσο φανταζόμουν). Νομίζω λοιπόν ότι μεγαλύτερη αξία έχει το καθαρά πληροφοριακό μέρος, από το οποίο έμαθα αρκετά ενδιαφέροντα στοιχεία.
Αρχικά δεν γνώριζα ότι η ελληνική μετανάστευση στις ΗΠΑ γινόταν ήδη από τον 19ο αιώνα. Η ταινία πάντως μιλά για το πρώτο κύμα κάπου στη δεκαετία του 20, όταν αναγκάζονταν να φύγουν από την επαρχία κυρίως λόγω αβάσταχτης κυριολεκτικά φτώχειας, το δεύτερο μετά τον πόλεμο, όταν ο εμφύλιος μάστιζε την ήδη εξαντλημένη και διαλυμένη από την Κατοχή χώρα και την τρίτη, αυτή της δεκαετίας του 60, όταν στις δόξες του είναι ο Καζντζίδης και τα άλλα λαϊκά που μιλάνε για ξενιτειά. Μιλά ακόμα για την τάση των ελλήνων να ανοίγουν μικρές, ατομικές επιχειρήσεις (εστιατόρια, καθαριστήρια κλπ.), αντίθετα με άλλους λαούς που δούλευαν κυρίως σαν εργάτες, για τις δύο βασικές ελληνικές εφημερίδες της Αμερικής κλπ.
Αυτό που προσωπικά βρήκα εξαιρετικά ενδιαφέρον είναι ο ρατσισμός που υπέστησαν οι έλληνες τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Τους θεωρούσαν κάπως "ανατολίτες", κάτι σαν ένα είδος τούρκων, όχι πάντως ακριβώς ευρωπαίους. Ξέρετε ότι έλληνες είχαν γίνει την εποχή εκείνη συχνός στόχος των ρατσιστών της Κου Κλου Κλαν; (αυτά για να σκεφτούν λίγο οι δυστυχώς αυξανόμενοι ανεγκέφαλοι σύγχρονοι ξενοφοβικοί, ελληνόκαυλοι και άλλων αποχρώσεων φασιστοειδείς). Ακριβώς για να εξαλείψει τον ρατσισμό αυτόν ιδρύθηκε αρχικά η οργάνωση ΑΧΕΠΑΝΣ, η οποία πρέσβευε ότι οι έλληνες μετανάσες πρέπει να αποβάλλουν κάθε τι ελληνικό και να εξαμερικανιστούν πλήρως. Πολύ σύντομα ιδρύθηκε αντίπαλη ιδεολογικά οργάνωση, που υποστήριζε αντίθετα ότι πρέπει να θυμούνται τις ρίζες τους και να διατηρήσουν την ελληνική ταυτότητα. Το φιλμ μιλά επίσης για τον και εκεί διχασμό ανάμεσα σε βασιλικούς και βενιζελικούς, το ρόλο της ελληνικής εκκλησίας (ενωτικό αρχικά), την αμφιλεγόμενη προσωπικότητα του αρχιεπισκόπου Αμερικής Ιάκωβου, την μάλλον αδιάφορη για τη χούντα στάση των ελληνοαμερικανών (δεν λέει τίποτα βέβαια και για τη φιλοχουντική στάση πολλών) κλπ.
Από ένα σημείο και μετά η ταινία με κούρασε κάπως, κυρίως όταν έφτασε σε σχετικά πρόσφατες καταστάσεις και, όπως είπα, δεν βρήκα κάτι εξαιρετικό κινηματογραφικά. Δεν θα σας κρύψω ότι τη θεωρώ και κάπως πολύ υπέρ του ελληνοαμερικανικού στοιχείου, αποσιωπώντας "σκοτεινά" σημεία. Κρατώ όμως το πληροφοριακό κομμάτι, το οποίο θεωρώ σημαντικό και από το οποίο έμαθα πράγματα για το θέμα τα οποία εγώ τουλάχιστον αγνοούσα.