"PLAYTIME": ΤΟ "ΔΥΣΚΟΛΟ" ΑΡΙΣΤΟΥΡΓΗΜΑ

 

Ο μεγάλος Jacques Tati (1907-1982) γυρίζει την τελευταία του ταινία "Playtime", που για πολλούς θεωρείται το αριστούργημά του, το 1967, με τον ίδιο φυσικά στον κλασικό ρόλο του μόνιμου ήρωά του Mr Hulot. Μια ιδιορρυθμία: Όπως σας είπα θεωρείται αριστούργημα, αλλά, αν ρωτήσει κανείς το κοινό, μάλλον σε πολύ λίγους αρέσει  (συγκαταλέγομαι σ' αυτούς).

Η ιστορία είναι στοιχειώδης. Ο αμίμητος κ. Ιλό προσπαθεί να συναντήσει κάποιον υπάλληλο (άγνωστο γιατί) μεγάλης, μοντέρνας, απρόσωπης εταιρίας. Παράλληλα ένα γκρουπ από αμερικάνες τουρίστριες περιπλανιέται στην ίδια περιοχή του Παρισιού. Του μοντέρνου Παρισιού. Τελικά όλοι θα συναντηθούν στα εγκαίνια μοντέρνου (και πάλι) in εστιατορίου, όπου θα γίνει αληθινό μπάχαλο.

Γιατί κουράζει πολλούς; Διότι δεν υπάρχει "κανονική" εξέλιξη της (όποιας) ιστορίας. Η κάμερα παρακολουθεί τις περιπλανήσεις του Ιλό, τις αντίστοιχες του τουριστικού γκρουπ, αλλά και του πλήθους (ή των οχημάτων) που κατακλύζουν την περιοχή. Ούτε κορυφώσεις (εντάξει, είπαμε ότι στο τέλος γίνεται ένα είδος χαμού), ούτε σασπένς ούτε τίποτα παρόμοιο, όπως οι περισσότεροι θεατές έχουν συνηθίσει. Τι είναι λοιπόν το"Playtime"; Είναι η (ήπια) "καταγγελία" του Τατί για τον μοντέρνο κόσμο και τη σύγχρονη πόλη όπου ζούμε και κινούμαστε όλο και περισσότεροι (αν σκεφτεί κανείς ότι ο πληθυσμός της επαρχίας μειώνεται παγκοσμίως). Γι' αυτό ακριβώς και η εμμονή μου με τη λέξη "μοντέρνο" σε όσα έγραψα παραπάνω. Έναν κόσμο που, για τον Τατί τουλάχιστον, είναι απρόσωπος, ομοιόμορφος, υλιστικός και δίχως ίχνος πνευματικότητας, πεζός και ασφυκτικός. Και, συχνότατα, παράλογος, καθώς οι άνθρωποι σπαταλούν το χρόνο τους σε ανούσιες εργασίες, μποτιλιαρίσματα μέσα στο αυτοκίνητό τους, βαρετές συναντήσεις κλπ. Tο ίδιο απρόσωπη και τυποποιημένη είναι και η ξενάγηση του γκρουπ των αμερικάνων, οι οποίοι, σε μερικές από τις πιο σπαρταριστές στιγμές του φιλμ, θαυμάζουν στο Παρίσι τα πολυκαταστήματα, τα σύγχρονα αυτόματα προϊόντα (ηλεκτρικές σκούπες κλπ.), ενώ κανείς δεν ρίχνει έστω και μια ματιά στον Άιφελ, στη Μονμάρτη, στη Νοτρ Νταμ κλπ. κλπ. Όλα αυτά, σε μια επίδειξη ιδιοφυϊας του Τατί, καθρεφτίζονται για ελάχιστα δευτερόλεπτα στις γυάλινες πόρτες πολυκαταστημάτων που ανοιγοκλείνουν δίχως κανείς να τα παρατηρεί, αφού όλοι είναι ενθουσιασμένοι με τις νέες αυτόματες σκούπες...

Πρόκειται για μια συνολική κριτική της μοντερνικότητας, η οποία βγαίνει ανάγλυφα και μέσα από την σύγχρονη αρχιτεκτονική, στην οποία κατ' εξακολούθηση εστιάζει ο φακός του Τατί - ή μάλλον, για να το εκφράσω διαφορετικά, η όλη κατάσταση που περιγράψαμε γίνεται αντιληπτή από τη μοντέρνα αρχιτεκτονική, τόσο την εξωτερική όσο (κυρίως) και την εσωτερική (οι μοντέρνοι χώροι εργασίας και τα σύγχρονα διαμερίσματα - κατοικίες). Βλέποντάς το απ' αυτή τη σκοπιά κάποιος θα μπορούσε να χαρακτηρίσει τον κόσμο που ζούμε σήμερα (αυτόν στον οποίο εστιάζει, καυτηριάζει και σατιρίζει ο Τατί), εκτος από 'τυποποιημένο", ως καφκικό. Ναι, αλλά εδώ έρχεται η μεγάλη διαφορά στην αντιμετώπιση: Ο κύριος Ιλό δεν εξεγείρεται ποτέ ενάντια σ' αυτόν τον (πιθανόν) απάνθρωπο και σίγουρα (σε κάποια σημεία του τουλάχιστον) παράλογο κόσμο. Αντίθετα τον αντιμετωπίζει στωικά και, σε τελική ανάλυση, με αληθινή περιέργεια, ως άλλος τουρίστας κι αυτός στην ίδια του την πόλη που αλλάζει και εκμοντερνίζεται. Ή ίσως ακόμα και να απολαμβάνει όχι ακριβώς το απάνθρωπο του κόσμου αυτού, αλλά την εξερεύνησή του και την παρατήρηση των αλλαγών, με τις εκπλήξεις που αυτές συνεπάγονται. Άλλωστε γι' αυτό επιλέγει την κωμωδία (την κλασική χαμηλότονη και ποτέ ξεκαρδιστική κωμωδία του Τατί) και την ελαφρότητα για την κριτική της καθημερινότητας. Τελειώνοντας, παρατηρείστε τη χρήση του βάθους πεδίου στο φιλμ. Πολλά διαδραματίζονται σε δεύτερο πλάνο!

Μεγάλη ταινία, που γνωρίζω καλά ότι θα κουράσει τους περισσότερους. Ερεθίζει όμως τόσο τη σκέψη (είμαι σίγουρος ότι μπορεί κάλλιστα να σκεφτείτε άλλα τόσα απ' τα ήδη πολλά που έγραψα παραπάνω), που νομίζω ότι αξίζει τον κόπο. Σε μεγάλη οθόνη αν είναι δυνατόν για να παρατηρείτε τις λεπτομέρειες.

  

ΟΙ ΜΕΛΑΓΧΟΛΙΚΕΣ ΚΑΙ ΑΣΤΕΙΕΣ ΔΙΑΚΟΠΕΣ ΤΟΥ κ. ΙΛΟ

Όταν έχει να κάνει κανείς με το σινεμά του Jacques Tati (1907-1982), καλό είναι να γνωρίζει ότι θα αντιμετωπίσει κάτι εξαιρετικά ιδιόρυθμο και ιδιοσυγκρασιακό. Ο ελάχιστα παραγωγικός γάλλος (5 μόλις μεγάλου μήκους και μία τηλεοπτική) είναι πάνω απ' όλα ένας μινιμαλιστής της κωμωδίας. Και ο μινιμαλισμός, σε πολλά επίπεδα, είναι αυτό που κυρίως χαρακτηρίζει το έργο του.
Στις "Διακοπές του κ. Ιλό" του 1953 ας πούμε, δεν απουσιάζει μόνο ο λόγος (τα πρόσωπα μιλούν ελάχιστα, μονολεκτικά ή απλώς βγάζουν ήχους και σπάνια ακούγονται ελάχιστες γαλλικές φράσεις), αλλά ουσιαστικά και η ίδια η ιστορία, η "υπόθεση" όπως λέμε συνήθως. Ο εκκεντρικός, ψιλόλιγνος Ιλό (ο ίδιος ο Τατί βεβαίως) φτάνει με το ανεκδιήγητο, αρχαίο του αυτοκίνητο στο παραθαλάσσιο θέρετρο όπου, μαζί με ένα γκρουπ άλλων παραθεριστών, θα περάσει τις διακοπές του σ' ένα γραφικό ξενοδοχείο. Οι γκάφες του ή απλώς η παράξενη συμπεριφορά του θα αναστατώσουν συχνά τις διακοπές του γκρουπ, αλλά μην περιμένετε εξέλιξη, κορύφωση, κατάληξη. Πρόκειται απλώς για μια σειρά οπτικών γκαγκς που διαδέχονται το ένα το άλλο και διαταράσσουν την καθημερινή ρουτίνα των παραθεριστών. Ακόμα και μια πιθανή ερωτική ιστορία με μια όμορφη κοπέλα μοιάζει να μένει μετέωρη και, τελικά, να μη συμβαίνει ποτέ.
Περισσότερο ο Tati φαίνεται να ενδιαφέρεται για την σκωπτική καταγραφή της μάλλον μίζερης καθημερινότητας των ενοίκων του ξενοδοχείου, που ακόμα και στις διακοπές αναπαράγουν τη άτεγκτη ρουτίνα της υπόλοιπης ζωής τους. Ο άθελά του ανατρεπτικός Ιλό, ακόμα κι αν καταφέρει (κατά λάθος) να τους ξεκουνήσει λιγάκι, δεν θα καταφέρει τελικά να τους αφυπνίσει από τη μιζέρια τους. Πέρα από τη σάτιρα της επαναλαμβανόμενης καθημερινότητας, ο Tati μοιάζει να μιλά για τη μοναξιά, καθώς ο ήρωάς του είναι πάντοτε μοναχικός - αλλά και δίχως επιθυμίες θα έλεγε κανείς. Κι αυτό το στοιχείο είναι που δίνει στο φιλμ τη χαρακτηριστική του μελαγχολία - παρά τα "ύπουλα" κωμικά γκαγκ που διαδέχονται το ένα το άλλο - με αποκορύφωμα τη σκηνή του τέλους, όπου ο θεατής περισσότερο θα συγκινηθεί παρά θα χαμογελάσει. Όμως η μελαγχολία του βρίσκεται μακριά από τις δυνατές συγκινήσεις του Τσάπλιν για παράδειγμα, που μπορεί να μας κάνει να ξεκαρδιστούμε και μετά να δακρύσουμε. Εδώ και το κωμικό και το μελαγχολικό στοιχείο είναι εξ ίσου διακριτικά, ανεπαίσθητα, στοιχεία που αποτελούν σήμα κατατεθέν της ευαισθησίας του Τατί. Γι' αυτό χαρακτήρισα πριν τα κωμικά του γκαγκ "ύπουλα". Είναι αστεία, αλλά όχι ξεκαρδιστικά, συμβαίνουν σχεδόν δίχως να τραβάνε την προσοχή μας, μερικές φορές σχεδόν εκτός πλάνου, τόσο που ίσως κάποια πρέπει να τα ξαναδεί κανείς για να καταλάβει τι έγινε.
Εκτιμώ πολύ τον Τατί και το "ελάχιστο" σινεμά του και με συγκινεί με έναν παράξενο τρόπο. Πρέπει όμως να προειδοποιήσω τους μη μυημένους ότι δεν θα δουν σε καμιά περίπτωση μια κλασική ξεκαρδιστική κωμωδία. Μάλλον μια καταγραφή μικρών, αστείων καθημερινών περιστατικών, δίχως εξελισσόμενη πλοκή και μια διεισδυτική ματιά που μπορεί να εντοπίσει και να σκιτσάρει με αδρές, αλλά ελάχιστες γραμμές το γελοίο και το μελαγχολικό στοιχείο μέσα στο απόλυτα οικείο.

Ο ΓΛΥΚΥΤΕΡΟΣ ΘΕΙΟΣ ΠΟΥ ΕΓΙΝΕ ΠΟΤΕ

Πρώτα απ' όλα πρέπει κανείς να είναι "μυημένος" στην πολύ προσωπική άποψη του Jacques Tati (1907-1982) για το χιούμορ. Κάποιος που την αγνοεί, πιθανόν να νοιώσει αμηχανία μπροστά στο ιδιόρυθμο στυλ του. Ο Τατί δεν έκανε ποτέ αυτό που λέμε "ξεκαρδιστική" κωμωδία. Δεν θα κλάψετε από τα γέλια, όπως με τους αδελφούς Μαρξ (αν πιάνετε τις καταιγιστικές ατάκες και τα λογοπαίγνιά τους) ή με το "Πάρτι" του Έντουαρντς και τις απίστευτες γκάφες του Πίτερ Σέλερς. Ο Τατί είναι ένας μινιμαλιστής της κωμωδίας. Το χιούμορ του είναι διακριτικό, καθόλου κραυγαλέο, "ύπουλο". Ο αμίμητος τύπος που δημιούργησε (όπως ο Τσάπλιν τον Σαρλώ) είναι ο κύριος Υλό, ήρωας σε όλες τις ταινίες του, που είναι 5 όλες κι όλες (συν μερικές μικρού μήκους).
"Ο θείος μου" του 1958 είναι μια από τις καλύτερες. Μέσα από την φοβερή αντίθεση του ατσούμπαλου, ανεπρόκοπου, πλην όμως γλυκύτατου θείου του πιτσιρικά και της "μοντέρνας", πλούσιας, κρυόκωλης και απολύτως καθώς πρέπει οικογένειάς του (περιτό να πούμε ότι ο πιτσιρικάς προτιμά σαφώς τον θείο), ο Τατί για μια ακόμα φορά σατιρίζει ανελέητα ό,τι ακριβώς σατιρίζει σε όλες του τις ταινίες: Την σύγχρονη, μοντέρνα κοινωνία, που παρά τις υλικές ανέσεις και την πληθώρα των γκάτζετ μέσα στα οποία ζει, μοιάζει να έχει χάσει την ψυχή της ή να έχει ξεχάσει τον λόγο για τον οποίο δημιουργήθηκαν όλα αυτά. Κοινώς, σύμφωνα με τον Τατί (που κατά βάθος είναι ένας αθεράπευτα ρομαντικός) ο σύγχρονος άνθρωπος δεν υπηρετείται αλλά υπηρετεί κοπιωδώς την "πρόοδο".
Όλα αυτά δείχνονται με πλήθος από "αργά", βραδυφλεγή κωμικά γκαγκς, με ελάχιστο - έως και καθόλου - λόγο, με νωχελική σκηνοθεσία, που βγάζει γέλιο όχι μόνο (ή μάλλον όχι κυρίως) από αυτό που συμβαίνει, αλλά από αυτό που περιμένεις να συμβεί. Οι ατελείωτες, καθημερινές και απείρου γελοιότητας φάσεις στο υπερμοντέρνο, γεμάτο αυτοματισμούς σπίτι της ρομποτοποιημένης και ψυχρής οικογένειας είναι όλα τα λεφτά και, όπως είπαμε, έρχονται σε πλήρη αντίθεση με το "χειροποίητο", ζεστό, ευφάνταστο, αστείο και σαν καρικατούρα σπίτι του άνεργου και καλόκαρδου θείου, του κ. Υλό, του Τατί δηλαδή, που, φυσικά, πρωταγωνιστεί όπως πάντα στις ταινίες του. Όσοι έρχονται για πρώτη φορά σε επαφή με το έργο του Τατί ας προσέξουν ένα ακόμα κοινό χαρακτηριστικό των ταινιών του: Αυτά που συμβαίνουν στο "βάθος πεδίου", όχι δηλαδή στο πρώτο πλάνο αλλά στο φόντο της εικόνας. Το οπτικό χιούμορ του Τατί διαδραματίζεται σε όλα τα επίπεδα.
Ίσως αντιληφθήκατε πως ό,τι ακριβώς είπαμε για τον "Θείο μου" ισχύει και για το υπόλοιπο έργο του δημιουργού. Πρόκειται για έναν από τους λίγους καλλιτέχνες που δημιούργησε ένα καθαρά δικό του, προσωπικό και άμεσα αναγνωρίσιμο σύμπαν. Όλες του οι ταινίες μοιάζουν, αυτό όμως δεν μειώνει στο παραμικρό την απόλαυση της θέασής τους.
Ξαναλέω ότι ίσως το "αργόσυρτο" χιούμορ ξενίσει τους πρωτάρηδες. Αν το συνηθίσει όμως κανείς, αργά ή γρήγορα θα αγαπήσει βαθειά το μικρό σε όγκο και μεγάλο σε ποιότητα έργο του, θα γίνει "φαν". Όπως καταλάβατε, ανήκω σ΄αυτούς.