Η ΧΑΝΑ ΑΡΕΝΤ ΚΑΙ Η ΝΑΖΙΣΤΙΚΗ ΚΤΗΝΩΔΙΑ

Η γερμανοεβραία Χάνα Άρεντ υπήρξε μια σημαντική φιλόσοφος και πολιτική αναλύτρια του 20ού αιώνα. Μαθήτρια του Χαϊντέγκερ, εγκατέλειψε τη Γερμανία μετά την άνοδο των ναζί και, μετά από σύντομο εγκλεισμό σε γαλλικό στρατόπεδο συγκέντρωσης, έφυγε στις ΗΠΑ, όπου πέρασε το υπόλοιπο της ζωής της. Η γερμανίδα Margarethe von Trotta ήταν πάντοτε μια "κλασική", ακαδημαϊκή θα λέγαμε, σκηνοθέτης. Το 2012 γυρίζει την "Hannah Arendt" με την αγαπημένη της από τη δεκαετία του 70 ηθοποιό Μπάρμπαρα Ζούκοβα στον ομώνυμο ρόλο.
Η ταινία παρακολουθεί μια συγκεκριμένη εποχή της ζωής της φιλοσόφου, στις αρχές της δεκαετίας του 60, και παραμένει στο γνωστό κλίμα της δημιουργού. Eίναι λοιπόν χαμηλότονη, αρκετά θεατρική, με αρκετούς διαλόγους, με άψογες ηθοποιίες. Αυτό που θα λέγαμε "μια ταινία δωματίου". Έτσι το κινηματογραφικό της ενδιαφέρον είναι μάλλον περιορισμένο ή, αν θέλετε, το αναμενόμενο. Ωστόσο τα προβλήματα που θέτει και η συζήτηση γύρω από ορισμένα σημαντικά ζητήματα είναι, νομίζω, πολύ ενδιαφέρουσα. Το 1960 λοιπόν η Άρεντ, καθηγήτρια πανεπιστημίου και ήδη διάσημη για το έργο της, αποδέχεται την πρόταση του περιοδικού New Yorker να πάει στο Ισραήλ και να καλύψει τη δίκη του ναζί εγκληματία πολέμου Άιχμαν που γινόταν εκεί. Θα πάει όντως, θα ξαναβρεί μέλη της οικογένειάς της και φίλους και, πίσω στην Αμερική, θα γράψει μια σειρά άρθρων, που κυκλοφόρησαν και σε βιβλίο, όπου δεν εξετάζει απλώς τη συγκεκριμένη δίκη (ο Άιχμαν καταδικάστηκε και εκτελέστηκε), αλλά το φαινόμενο του ναζισμού και του ολοκληρωτισμού γενικότερα. Τα κείμενα θα προκαλέσουν θύελα αντιδράσεων από τη διεθνή εβραϊκή κοινότητα και από κάθε απόχρωσης αντιναζί, επειδή θεωρήθηκαν ότι ήταν... υπέρ του εγκληματία - ή, τουλάχιστον, όχι τόσο καταδικαστικά προς αυτόν, καθώς και για το ότι αναφερόταν ότι μέρος της ευθύνης για το ολοκαύτωμα φέρουν και οι ηγέτες των εβραίων, οι οποίοι μάλλον συμβιβάστηκαν με τους ναζί. Για το τελευταίο η Άρεντ είπε ότι κατέγραψε απλώς ό,τι αναφέρθηκε στη δίκη, το οποίο και η ίδια άκουσε για πρώτη φορά. Τα γενικά περί ναζισμού όμως έχουν, νομίζω, το μεγαλύτερο ενδιαφέρον.
Φυσικά η αριστερή Άρεντ δεν μίλησε ποτέ "υπέρ του ναζισμού". Τα κείμενά της παρεξηγήθηκαν όσο λίγα και το σκάνδαλο ήταν πραγματικά άνευ λόγου. Αυτό που συνέβει ήταν το εξής: Η φιλόσοφος, με νωπή ακόμα τη φριχτή εμπειρία του ναζισμού (είχαν περάσει τότε μόλις 15 χρόνια από το τέλος του πολέμου) πήγε στη δίκη πιστεύοντας ότι θα αντικρίσει ένα αληθινό τέρας, ένα ρατσιστικό και φασιστικό κάθαρμα που θα υπερασπίζεται τις αποτρόπαιες απόψεις του. Αυτό που συνάντησε ήταν ένα κυριολεκτικά ανθρωπάκι, δίχως δική του γνώμη και προσωπικότητα, μια απόλυτη μετριότητα, έναν κοινό γραφειοκράτη, που διαρκώς επαναλάμβανε "Εγώ δεν μπορούσα να έχω γνώμη. Εγώ απλώς εκτελούσα διαταγές". Το γεγονός αυτό τη σόκαρε και την τρόμαξε περισσότερο από το αν αντίκριζε το αποκρουστικό τέρας που περίμενε. Γιατί; Μα επειδή όλοι περιμένουμε ότι ένα "τέρας" θα κάνει ανήκουστα εγκλήματα. Αυτό που δεν χωράει στο μυαλό μας είναι ότι το απόλυτο κακό μπορεί να προέλθει από κοινότατους ανθρώπους, από απόλυτες μετριότητες, από τον "άνθρωπο της διπλανής πόρτας". Έτσι διατύπωσε αυτή ακριβώς τη θεωρία: Ότι το Κακό δεν προέρχεται ουσιαστικά από το "τέρας". Τα "τέρατα" αποτελούν σπάνιες και μεμονωμένες περιπτώσεις και θα μπορούσαν να απομονωθούν και να ελεγχθούν. Η εξάπλωση του Κακού οφείλεται στον κοινό, συνηθισμένο, μη σκεπτόμενο μέσο άνθρωπο, ο οποίος είτε αποδέχεται τις φρικτές απόψεις του "τέρατος" είτε απλώς, ακόμα κι αν δεν τις ασπάζεται, δεν αντιδρά σ' αυτές (απλώς "εκτελεί διαταγές"), οπότε αφήνει το πεδίο ελεύθερο. Αντιλαμβάνεστε τον σάλο που δημιούργησε μια τέτοια άποψη.
Πολλοί κοινοί άνθρωποι εξοργίστηκαν, προσάπτοντας στην Άρεντ ότι ουσιαστικά κατηγορεί τους ίδιους για τον ναζισμό. Προσωπικά βρίσκω τη θεωρία αυτή εξαιρετικά ενδιαφέρουσα. Και γι' αυτήν ακριβώς και τις συζητήσεις που θα ακολουθήσουν αξίζει νομίζω να δει κανείς ένα απόλυτα "καθώς πρέπει" και δίχως κινηματογραφικές εκπλήξεις φιλμ.