"ΤΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΟΥ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΣ": ΕΝΑ ΔΥΣΤΟΠΙΚΟ ΝΟΥΑΡ

Έχω απόλυτα αντικρουόμενα συναισθήματα για τον εκκεντρικό δανό Lars von Trier. Άλλες ταινίες του μ' αρέσουν πολύ κι άλλες μισώ, πράγμα μάλλον λογικό, αφού πρόκειται για ένα είδος σχιζοφρενικής προσωπικότητας (ας μη μιλήσουμε και για τις ναζιστικές του συμπάθειες). Μερικές από τις πρώτες ταινίες του πάντως, όπως το "Στοιχείο του Εγκλήματος" και το "Europa" είναι από τις αγαπημένες μου. Το πρώτο ("Forbrydelsens element" ο δανέζικος τίτλος) γυρίστηκε το 1984 και είναι η ταινία που τον έκανε γνωστό στη χώρα μας.
Σίγουρα δύσκολη ταινία, με πολύ ιδιαίτερη εικαστική άποψη και δίχως απόλυτα ξεκάθαρη πλοκή, είναι αναμενόμενο να ενοχλεί όσους αρέσκονται σε μια καθαρή, γραμμική αφήγηση και όχι σε ένα κινηματογραφικό παιχνίδι όπως αυτό. Πρόκειται για φιλμ νουάρ, με πλήθος αναφορών, οπτικών και σεναριακών, στο είδος, το οποίο όμως διαδραματίζεται σε μια ακαθόριστης εποχής παρακασμένη, κατεστραμένη και δυστοπική Ευρώπη (ο Τrier έχει κάνει ένα είδος τριλογίας μεταξύ 1984-1991 με θέμα την παρακμή και καταστροφή της Ευρώπης), οπότε εντάσεται και στο χώρο του φανταστικού. Ο ήρωας, ένας μπάτσος που για χρόνια ζει στο Κάιρο, καλείται να επιστρέψει στη βόρεια Ευρώπη για να βοηθήσει στον εντοπισμό ενός σίριαλ κίλερ και βασίζει την έρευνά του στο βιβλίο που φέρει τον τίτλο της ταινίας, το οποίο έγραψε ο γέρος μέντοράς του και βάσει του οποίου ο ερευνητής πρέπει να μπει βαθιά στο μυαλό του διαταραγμένου δολοφόνου.
Τα σημάδια της πλήρους κατάρευσης της ηπείρου είναι κάτι παραπάνω από εμφανή. Σ' αυτά άλλωστε βασίζεται και ολόκληρη η εξαίρετη κατά τη γνώμη μου αισθητική του φιλμ. Τα πάντα είναι καλυμένα από νερό, όπου επιπλέουν ή είναι βυθισμένα κάθε λογής αντικείμενα (αλλά και νεκρά άλογα). Τα πάντα διαποτίζονται θαρρείς από τη μόνιμη υγρασία, ενώ η βροχή είναι διαρκής. Οι άνθρωποι αυτοκτονούν τελετουργικά, τα πάντα είναι διαβρωμένα, σκουριασμένα, ξεφτισμένα. Ο κόσμος (ή μάλλον η Δύση) καταρέει.
Μέσα σ' αυτό το αποκαλυπτικό κλίμα με τις εντυπωσιακές εικόνες της παρακμής, το αστυνομικό μέρος της ιστορίας περνά σε δεύτερο πλάνο. Ο Trier δεν δίνει καμιά εξήγηση για το τι ακριβώς συμβαίνει, γιατί η ήπειρος βρίσκεται σ' αυτή την εφιαλτική κατάσταση, τι ακριβώς είναι το "μεγάλο άλμα", με το οποίο πεθαίνουν οι άνθρωποι... Αφήνει μόνο τις εικόνες να μιλήσουν. Και τον ήρωα που μπαίνει όλο και πιο βαθιά στο παρακμιακό κλίμα και, συγχρόνως, στο μυαλό του δολοφόνου που κυνηγά ακολουθώντας βήμα - βήμα την πορεία του σε ένα εφιαλτικό οδοιπορικό. Ένα άλλο στοιχείο, κοινό στις πρώτες ταινίες του, είναι αυτό του υπνωτισμού, που επαναλαμβάνεται και στο "Europa". Ο σκηνοθέτης μοιάζει να γοητεύεται απ' αυτό και το βάζει στην ταινία, αλλά ο τρόπος και το γιατί ακριβώς το χρησιμοποιεί δεν είναι ξεκάθαρο. Όντως δεν καταλαβαίνω ακριβώς το γιατί ο ήρωας υπνωτίζεται για να ανακαλέσει την περιπέτειά του στην Ευρώπη, όπως και το τι ακριβώς συμβαίνει - σε σχέση με τον υπνωτισμό πάντα - στο τέλος.
Η πειραγμένη και φιλτραρισμένη φωτογραφία κυριαρχείται από πορτοκαλί - ώχρα χρώματα, επιτείνοντας έτσι την ατμόσφαιρα σκουριάς και αλλοίωσης των πάντων. Γενικά μιλώντας θα χαρακτήριζα το φιλμ ως μια κατ' εξοχήν ταινία ατμόσφαιρας, που κυριαρχεί πάνω σε κάθε άλλο στοιχείο. Τι θέλει να μας πει ο Trier; Δύσκολο να πούμε, εκτός από μια βάσιμη εικασία: Μας μιλά με το δικό του τρόπο για την παρακμή του δυτικού πολιτισμού. Δύσκολη λοιπόν και η ταινία για πολλούς, το είπαμε, αλλά για μένα ένα από τα καλύτερα φιλμ που βασίζονται στην ατμόσφαιρα - και μένουν γι' αυτό χαραγμένα στο μυαλό.