ΤΟ ΓΚΟΛΕΜ ΚΑΙ Ο ΓΕΡΜΑΝΙΚΟΣ ΕΞΠΡΕΣΙΟΝΙΣΜΟΣ

Ο Paul Wegener (1874-1948) υπήρξε ένα από τα σημαντικά πρόσωπα του γερμανικού εξπρεσιονισμού, τόσο σαν ηθοποιός όσο και σα σκηνοθέτης. Η ιστορία του Γκόλεμ είναι ένας παλιός εβραϊκός μύθος, που έχει γίνει μυθιστόρημα από τον Gustav Meyrink. Ο Wegener λοιπόν γύρισε δύο φορές την ιστορία αυτή: Μία το 1915 και μία το 1920. Με τη δεύτερη θα ασχοληθούμε σήμερα, ο πλήρης τίτλος της οποίας είναι "Der Golem, wie er in die Welt kam".
Η ταινία αυτή, μαζί με το "Εργαστήριο του δρ. Καλιγκάρι", το "Νοσφεράτου" και μερικές άλλες, αποτελούν τα γνωστότερα και καλύτερα δείγματα του γερμανικού εξπρεσιονισμού. Τα χαρακτηριστικά του στιλ αυτού ήταν μεταξύ άλλων οι υπερφυσικές, τρομαχτικές ιστορίες, η παραμόρφωση στα πρόσωπα και στα σκηνικά (βασικό είναι το παιχνίδι με τις παράξενες γωνίες των πάντων) και η ιδιαίτερη σημασία των σκιών. Όλα αυτά τα συναντούμε στο φιλμ του Wegener.
Το Γκόλεμ είναι ένα μεγάλο άγαλμα από πηλό, που με τη χρήση μαγείας από ένα ραβίνο αποκτά ζωή και γίνεται υπηρέτης του με σκοπό να προστατέψει τους εβραίους της Πράγας από τον διωγμό που ετοιμάζει ο αυτοκράτορας. Τα καταφέρνει, αλλά το πράγμα έχει και άλλες επιπλοκές... Αυτό που μου έκανε εντύπωση σε μια τόσο αρχαία ταινία είναι το διφορούμενο των χαρακτήρων. Το Γκόλεμ είναι τρομακτικό, αλλά είναι και σωτήρας. Είναι τερατώδες και έχει δημιουργηθεί από μαύρη μαγεία, αλλά αποκτά και κάποια συναισθήματα (εδώ ο μύθος θυμίζει κάπως αυτόν του Φρανκενστάιν. Έτσι κι αλλιώς οι δύο ιστορίες έχουν κάποιες ομοιότητες, αν και είναι ειδωμένες από διαφορετική σκοπιά και με άλλη λογική). Και ένας τουλάχιστον από τους ήρωες, ο νεαρός εβραίος, είναι επίσης μια διφορούμενη προσωπικότητα.
Πέρα από την ιστορία όμως, αυτό που νομίζω ότι έχει μεγαλύτερη σημασία είναι η εικόνα. Τα εκπληκτικά σκηνικά με τα γερτά, παραμορφωμένα σπίτια, που απεικονίζουν ένα ονειρικό και εφιαλτικό ταυτόχρονα "πειραγμένο" γκέτο, τα παράξενα εσωτερικά με τις απροσδόκητες γωνίες, που συχνά θυμίζουν σπηλιές, το ίδιο το επιβλητικό Γκόλεμ, η τελική σκηνή με το κοριτσάκι που μπορεί ακόμα να προκαλεί συγκίνηση (εδώ ταυτιζόμαστε σχεδόν με το τέρας) και πολλά άλλα κάνουν το φιλμ ένα από τα χαρακτηριστικότερα του σημαντικού και ιστορικού αυτού στιλ, ενός από τα πιο σπουδαία της ιστορίας του σινεμά. Άλλωστε σήμερα θα δουν το "Γκόλεμ" μόνο οσοι ενδιαφέρονται για την ιστορία του σινεμά ή έχουν εικαστικές ανησυχίες. Όσον αφορά το "προφητικό" μέρος της ταινίας (ο αληθινός διωγμός των εβραίων απ' τους ναζί θα ξεσπούσε σε λίγα μόλις χρόνια)... δεν ξέρω. Ο λαός αυτός έχει υποστεί πολλούς διωγμούς στην ιστορία του (και η βίβλος είναι γεμάτη απ' αυτούς), οπότε είναι φυσικό ένας εβραϊκός μύθος να αναφέρεται σε κάτι τέτοιο. Ωστόσο η ιστορική συγκυρία είναι ανατριχιαστική.
ΥΓ: Θα ξαναπώ, όπως κάνω κάθε φορά που γράφω για ένα πολύ παλιό φιλμ, να μην περιμένει ο σημερινός θεατής να τρομάξει με μια τόσο παλιά ταινία τρόμου. Αν αυτό επιζητείτε μην κάνετε τον κόπο. Αλλού βρίσκεται η αξία τέτοιων ταινιών.