Ο ΕΠΙΚΟΣ "ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΝΕΦΣΚΙ"

Το 1938 βγαίνει στους κινηματογράφους το επικό φιλμ του Sergei Eisenstein (1898-1948) "Αλέξανδρος Νιέφσκι". Είναι η εποχή του σταλινισμού και το γεγονός αυτό παίζει μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωση του τελικού αποτελέσματος. 

Η ιστορία είναι απλή: Τον 13ο αιώνα η Ρωσία απειλείται από εισβολές ξένων, κυρίως τευτονικής καταγωγής, λαών με σημαντικότερους τους Σουηδούς. Ο λαός, προσπαθώντας να αμυνθεί, καλεί τον ομώνυμο πρίγκηπα που είχε διακριθεί και στο παρελθόν. Εκείνος οργανώνει τον στρατό, παραμερίζει τις πιθανές τοπικές έχθρες και γίνεται ο στρατηγός στις μάχες που θα ακολουθήσουν μέχρι την τελική νίκη.

Δεν θα γράψω εδώ πολλά για ένα κλασικό φιλμ, για το οποίο μπορείτε να διαβάσετε παντού (και σε οποιαδήποτε ιστορία κινηματογράφου). Απλώς θα επισημάνω ότι την εποχή αυτή, λίγο πριν ξεσπάσει ο πόλεμος, οι ναζί - παρά το σύμφωνο φιλίας που είχε προηγηθεί - αποτελούσαν σαφέστατη απειλή για τη Σοβιετική Ένωση και όλοι περίμεναν μια εισβολή (που έγινε όντως με ολέθρια για τους επιτιθέμενους αποτελέσματα). Οπότε τα εχθρικά, βάρβαρα τευτονικά φύλα είναι σαφέστατη και ηθελημένη αναφορά. Έχουν επίσης γραφεί πολλά για τον παραλληλισμό Νέφσκι και Στάλιν (αμφότεροι είναι "σωτήρες του λαού"). Όντως μία επιτροπή παρακολούθησε το φιλμ ερήμην του δημιουργού του, έκοψε μία σκηνή πριν επιτρέψει την προβολή του και σιγουρεύτηκε για την έμμεση εξύμνηση του ηγέτη (μεταφορικά βέβαια, στο πρόσωπο του Νιέφσκι). . 

Αυτά για την πολιτική ατμόσφαιρα. Η ταινία διαθέτει γραμμική αφήγηση και σαφέστατα νοήματα, είναι απλούστερη από προηγούμενες του μεγάλου σκηνοθέτη, ωστόσο είναι πλημμυρισμένη από επικές, μεγαλειώδεις εικόνες, κορυφώνεται με μια μεγάλη σε διάρκεια και σε κινηματογραφική αξία σκηνή μάχης προς το τέλος, ενώ μουσικά ντύνεται από τις συνθέσεις του επίσης μεγάλου Σεργκέι Προκόφιεφ. Οπτικά είναι υπέροχη, παρά το προπαγανδιστικό της περιεχόμενο. Και, επ' ευκαιρία, δεν παραλείπει να στηλιτεύσει με τον καυστικότερο τρόπο τόσο τους προύχοντες, που προσπαθούν με κάθε τρόπο να πείσουν τον λαό να μην αντισταθεί και να παραδοθεί στους εισβολείς, όσο και την καθολική  εκκλησία για τον ηγετικό ρόλο που παίζει στην εισβολή. Και βέβαια να εξυμνήσει τη δύναμη του απλού λαού - παράλληλα με αυτή του "χαρισματικού ηγέτη" - που όταν ενώνεται είναι ακαταμάχητος.

Πιθανόν ξεπερασμένη νοηματικά αλλά μεγαλειώδης οπτικά, συνίσταται για όσους ενδιαφέρονται ακόμα για την ιστορία του κινηματογράφου.

ΤΟ "ΠΟΤΕΜΚΙΝ" ΚΑΙ Ο ΜΥΘΟΣ ΤΟΥ

Για το "Θωρηκτό Ποτέμκιν" έχουν φυσικά γραφεί χιλιάδες κείμενα. Μερικοί φτάνουν να το θεωρούν ως την καλύτερη ταινία όλων των εποχών. Είναι γεγονός ότι ο μύθος της ταινίας αυτής, που γύρισε στα 1925 ο Sergei M. Eisenstein (1898–1948), είναι τόσο μεγάλος, που θολώνει τη σύγχρονη ματιά. Νομίζω όμως ότι ο μύθος αυτός έχει κάμποσους λόγους ύπαρξης.
Πρόκειται φυσικά για ένα φιλμ που γυρίστηκε για να υμνήσει τη επανάσταση. Τη σοβιετική επανάσταση του 1917, αλλά και την προηγούμενη, αυτή που είχε συμβεί στην Οδησσό γύρω στα 10 χρόνια πριν και πνίγηκε στο αίμα, στην οποία αναφέρεται η ταινία. Αλλά και την κάθε επανάσταση καταπιεσμένων ενάντια στους δυνάστες τους γενικότερα. Αυτά είναι δεδομένα. Αυτό όμως που δεν είναι καθόλου δεδομένο, είναι η κινηματογραφική αντιμετώπιση του θέματος από τον ιδιοφυή δημιουργό.
Δεν ξέρω πόσο μπορεί να συγκινηθεί ο σύγχρονος θεατής αν δεν γνωρίζει από πριν για την ταινία και τις καινοτομίες της. Θα μείνω λοιπόν σε ορισμένα ιδιαίτερα σημεία της. Πρώτα - πρώτα στο μοντάζ, που μάστοράς του όσο ελάχιστοι υπήρξε ο Eisenstein, ο οποίος μάλιστα θεωρείται ένας από τους πρώτους που ανακάλυψαν και εκμεταλλεύτηκαν τη δύναμη και τις δυνατότητές του. Βάζοντας δίπλα - δίπλα δύο φαινομενικά άσχετες εικόνες (πλάνα δηλαδή, αφού μιλάμε για σινεμά), μπορεί κανείς να δημιουργήσει στο θεατή συνειρμούς που ένα και μόνο πλάνο θα ήταν αδύνατο να προκαλέσει. Αυτό εφαρμόζει άριστα στην ταινία.
Δεύτερο, υπάρχει η θρυλική σκηνή της σφαγής στις σκάλες της Οδησσού, που και γι' αυτή και μόνο η ταινία θα ήταν μεγάλη. Νομίζω ότι η περίφημη αυτή σκηνή παραμένει μέχρι σήμερα αξεπέραστη και ότι και ο μέσος σύγχρονος θεατής εξακολουθεί να συγκλονίζεται βλέποντάς της. Το μεθοδικό χτίσιμο της ατμόσφαιρας, το πέρασμα από τη χαρά και τον ενθουσιασμό στον τρόμο, τα διαρκή, εναλλασσόμενα κοντινά στα αξέχαστα πρόσωπα, οι αδυσώπητοι φρουροί που κατεβαίνουν πυροβολώντας αδίστακτα το πλήθος, το καροτσάκι που κυλά αβοήθητο… όλα συνθέτουν μια συμφωνία εξαιρετικής έμπνευσης. Δίκαια όλοι θεωρούν ότι έχουμε να κάνουμε με κάτι απόλυτα κλασικό.
Υπάρχει όμως στο «Ποτέμκιν» και ένα άλλο, εξαιρετικά ασυνήθιστο στοιχείο. Η ιδιοφυία του Αϊζενστάιν ωστόσο είναι τόση, που ενώ είναι πανταχού παρόν, καταφέρνει να περνά απαρατήρητο, να μην δημιουργεί κανένα αφηγηματικό πρόβλημα: Θέλοντας να μιλήσει για την εξέγερση του λαού, έκανε πρωταγωνιστή τον ίδιο το λαό. Νομίζετε ότι λέω μεγαλόστομες, αριστερίζουσες ατάκες; Κάθε άλλο. Κυριολεκτώ απόλυτα. Η ταινία δεν έχει πρωταγωνιστές! Δεν υπάρχει μεγάλος ρόλος, δεν υπάρχει ήρωας (με την κινηματογραφική έννοια του όρου). Τα πρόσωπα εναλλάσσονται διαρκώς, κανένας απολύτως δεν μένει στην οθόνη πάνω από δύο – τρία λεπτά συνολικά! Ίσως υπάρχει μόνο ο ναύτης που ξεσηκώνει τους συναδέλφους του στο πρώτο μέρος του φιλμ, ο μόνος με κάπως μεγαλύτερο ρόλο, και αυτός όμως ακόμα σκοτώνεται στο πρώτο τρίτο της ταινίας. Σκεφτείτε το λίγο: Πόσες ταινίες ξέρετε (φιξιόν φυσικά, όχι ντοκιμαντέρ), δίχως κανέναν απολύτως μεγάλο ρόλο, με το ίδιο το πλήθος σαν πρωταγωνιστή; Αν υποθέσουμε ότι αύριο το πρωί το Χόλιγουντ αποφάσιζε να γυρίσει αυτούσιο ένα σύγχρονο ριμέικ, δίχως να αλλάξει ούτε σκηνή, θα βρισκόταν μπροστά σε ένα μεγάλο πρόβλημα: Δεν θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει ούτε έναν γνωστό ηθοποιό από το τεράστιο οπλοστάσιό του. Ούτε έναν. Εκτός βέβαια αν δεκάδες σταρ έκαναν cameo εμφανίσεις του ενός λεπτού… Και το ξαναλέω, η ταινία δεν χάνει ούτε λεπτό το αφηγηματικό της ενδιαφέρον.
Αυτά και άλλα πολλά θα μπορούσε να παρατηρήσει κανείς. Και, βέβαια, το σημαντικότερο απ’ όλα: Ότι το "Ποτέμκιν" μπορεί να συγκινεί ακόμα με τη δύναμη των εικόνων του, να ξυπνά – με τον έστω προπαγανδιστικό της χαρακτήρα – τον επαναστάτη μέσα μας, να μας κάνει να παίρνουμε δίχως δισταγμό το μέρος των εξεγερμένων. Πρόκειται, νομίζω, για την πεμπτουσία του όρου «κλασικός».